*Dr. Mahfi Eğilmez
Türkiye, yirmi yıldır tek parti iktidarı, dört yıldır da başkanlık sistemi ile yönetiliyor. Bu idare usullerinin her ikisi de istikrar ve olumlu gelişme telaffuzuyla geldi. Sanki varılan nokta bu telaffuzlarla uyumlu oldu mu? Bu kısa değerlendirmemizde bu bahis üzerine eğileceğiz. Bunu yaparken evvel toplumsal ve siyasal göstergelerde sonra da ekonomik göstergelerde Türkiye’nin nereden nereye geldiğini mukayeseli olarak ele alıp inceleyeceğiz.
Toplumsal ve Siyasal Göstergeler Açısından Kıymetlendirme
Türkiye, dünya demokrasi sıralamasında (2021) (en güzel durumdaki ülkenin birinci, en berbat durumdakinin 167’nci sırada yer aldığı) 167 ülke ortasında 103’üncü sırada yer alıyor.
Türkiye, en yeterlinin birinci sırada bulunduğu Hukukun Üstünlüğü Endeksinde (2021) toplam 139 ülke ortasında 117’nci sırada yer alıyor.
Türkiye, en güzelin birinci sırada bulunduğu Siyasal İstikrar Endeksinde (2020) 194 ülke ortasında 170’inci sırada yer alıyor.
Türkiye, en güzelin birinci sırada yer aldığı Dünya Basın Özgürlüğü Endeksinde (2021) 180 ülke ortasında 153’üncü sırada bulunuyor.
Etrafa olan hassaslık eksikliğinin sonucu olarak Türkiye, en güzelin birinci sırada yer aldığı Çevresel Performans Endeksinde (2020) 180 ülke ortasında 99’uncu sırada bulunuyor
Türkiye, en uygunun birinci sırada yer aldığı Kamu Misyonu Aktifliği Endeksinde (2019) 38 ülke ortasında 32’nci sırada yer alıyor.
Türkiye, en uygunun birinci sırada yer aldığı Yolsuzluk Algı Endeksinde (2021) 180 ülke ortasında 96’ncı sırada yer alıyor.
Türkiye, en uygunun birinci sırada yer aldığı OECD ülkeleri öğrencilerine uygulanan PISA testi sonuçlarına nazaran (2018) 37 OECD ülkesi ortasında 31’inci sıradır.
Bu göstergeler Türkiye’nin toplumsal ve siyasal göstergeler açısından dünyadaki yerinin çok gerilerde olduğunu gösteriyor.
Ekonomik Göstergeler Açısından Kıymetlendirme
Türkiye, 2001 yılında yaşadığı ağır krizle önemli bir gelir kaybı yaşadıktan sonra AKP’nin birinci iktidar yılı olan 2003 yılının sonunda 315 milyar dolarlık cari fiyatlarla GSYH büyüklüğü açısından dünyada 21’nci sıraya gelmişti. Başkanlık sistemine geçilmeden evvelki son yıl olan 2017 yılında 851 milyar dolarlık GSYH ile sıralamada 17’nci sırada yer alıyordu. Başkanlık sistemine geçildikten sonra süratle sıra kaybetmeye başladı. 2021 yılında GSYH’si 807 milyar dolara düşerken sıralamada da 2003 yılında olduğu üzere 21’inci sıraya geriledi. İddialar 2023 yılında Türkiye’nin 23’üncü sıraya gerileyebileceğini gösteriyor.
2003 yılında Türkiye’de işsizlik oranı yüzde 10,1 idi. Başkanlık sistemi öncesindeki son yıl olan 2017 yılında işsizlik oranı yüzde 10,9 idi. 2021 sonunda işsizlik oranı yüzde 11,3 olmuştu. 2022 yılının Mart ayı itibarıyle işsizlik oranı yüzde 11,5’tir. Demek ki yirmi yılda işsizlik oranı daha da yükselmiş.
2003 yılında Türkiye’de enflasyon yüzde 18,3 idi. Başkanlık sistemine geçilmeden evvelki son yıl olan 2017 yılında enflasyon yüzde 11,9 idi. 2021 yılında enflasyon yüzde 36,1’e yükselmişti. 2022 yılı Nisan ayı enflasyonu yüzde 70 olduğuna nazaran, başkanlık sistemine geçilmeden evvel enflasyonu önemli oranda düşürmeyi başaran Türkiye sistem değişikliği sonrası kontrolü tümüyle kaybetmiş görünüyor.
2003 yılında bütçe açığı GSYH’nin yüzde 8,6’sı oranındaydı. Başkanlık sistemine geçilmeden evvelki son yıl olan 2017 yılı bütçe açığı GSYH’nin yüzde 1,5’ine gerilemişti. 2021 sonu prestijiyle bütçe açığı GSYH’nin yüzde 2,7’si oldu. Buna nazaran AKP iktidarında bütçe açığı başkanlık sistemine geçilene kadar düşmüş, başkanlık sistemine geçildikten sonra tekrar artmaya başlamış olduğu görülüyor.
2003 yılında cari açık GSYH’nin yüzde 2,5’i oranındaydı. Başkanlık sistemi öncesindeki son yıl olan 2017’de cari açığın GSYH’ye oranı yüzde 5,5’e yükselmişti. 2021 sonu prestijiyle cari açık yüzde 1,8’e gerilemiş olsa da 2022 yılının birinci iki ayında bu oran tekrar yüzde 3,2’ye yükselmiş bulunuyor. Yılsonunda açığın yüzde 4,5 dolayında gerçekleşmesi bekleniyor.
2003 yılında dünyada kişi başına gelir ortalaması 6.108 dolar, Türkiye’de 5.953 dolardı. 2008 yılında dünyada kişi başına gelir 9.389 dolara, Türkiye’de ise 10.692 dolara yükselmişti. Başkanlık sistemine geçilmeden evvel, 2017 yılında Türkiye’de kişi başına gelir 10.537 dolar ile dünya kişi başına geliriyle (10.724 dolar) aşağı üst birebir seviyedeydi. 2021 sonunda dünyada kişi başına gelir 12.228 dolara yükselirken Türkiye’nin kişi başına geliri 9.528 dolara gerilemiş durumdadır. 2003’den sonra orta gelir tuzağından çıkış yolunda önemli bir gelişme yakalayan Türkiye, bilhassa başkanlık rejimi sonrasındaki gerilemeyle bu tuzaktan çıkış talihini, en azından şimdilik, yitirmiş görünüyor.
Ülkenin risk primini gösteren ve tümüyle piyasada arz ve talep kurallarına nazaran belirlenen 5 yıllık CDS primi, başkanlık sistemine geçilmeden evvelki yılsonunda (2017 yılı) 157 baz puandı, 2021 yılı sonunda prim 566 baz puana yükselmişti. 2022 yılı Mayıs ayı ortasında prim 715 baz puan. CDS priminin 300 puanı aşması durumunda ülke çok riskli sayılıyor. Bu CDS primi Türkiye’yi, dünyanın en riskli üçüncü iktisadı (Venezuela artık risk algısını geçtiği için prim açıklanmıyor, birinci Rusya, ikinci Arjantin) pozisyonuna getiriyor.
Özet ve Sonuç
Türkiye, AKP’nin yirmi yıllık iktidar devrinde 2013 yılına kadar makul bir muvaffakiyet yakalamış, 2014’den başlayarak ivme kaybı içine girmiş, bu ivme kaybı 2018’de başlayan başkanlık sistemi sonrasında düzgünce hızlanmış görünüyor. Bugünkü görünüm prestijiyle Türkiye, borç ve swap süreçleriyle elde ettiği kaynaklarla günü kurtarmaya yönelik bir iktisat siyaseti içinde görünüyor. Bu siyaset, iktisada, bir günü kurtarırken gelecekten iki günün yitirilmesine yol açacak maliyetler yüklüyor. Bu kısa kıymetlendirme başkanlık sisteminin Türkiye’ye verdiği önemli hasarı ortaya koyuyor. Buradan çıkış o denli ‘faizi artıralım’ ya da ‘cari açığı düşürelim’ üzere tekliflerle gerçekleştirilebilecek bir şey değil artık. Bu geri gidişi bilakis çevirebilmek için başkanlık sistemine geçildikten sonra yapılanların aksisini yapmaktan ve yapısal ıslahatları odunsuz uygulamaktan diğer deva görünmüyor.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır.
