Irina Bokova, yakın tarihte kültürel mirasın korunması denildiğinde akıllara gelen birinci isimlerden biri. 2009’da UNESCO’nun (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) birinci bayan Yöneticisi olan Bokova, radikal İslamcı terör örgütü IŞİD’in Suriye’nin kültürel miraslarını yok etmeye çalıştığı çalıştığı sırada, Suriye halkının tarihi bedellerini korumak için verdiği gayretle sık sık gündeme geldi. Britanya’nın önde gelen gazetelerinden The Guardian, kendisini “IŞİD ve dünya mirası ortasında duran kadın” olarak niteledi. 2017’ye kadar yürüttüğü UNESCO yöneticiliğinde Bokova, Birleşmiş Milletler kurumunun içinde kadın-erkek eşitliğine dair kıymetli adımlar atılması konusunda da öncü adımlar attı. Doğduğu Bulgaristan’da kısa müddet vekaleten Dışişleri Bakanlığı da yapan Bokova, 40’tan fazla ülkeden devlet nişanı aldı.
İş Bankası’nın Atatürk Vizyonuyla Gelecek Yüzyıla Bakış Konferansı için İstanbul’da bulunan Bokova, T24’e verdiği söyleşide Mustafa Kemal Atatürk’ün bayan haklarına bakışının çağının ötesinde olduğunu belirtti ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu başkanını 20. yüzyılın en değerli başkanlarından biri olarak niteledi.
“Kadınlara seçme hakkı vermek, onları eğitmek ve bu eğitime itina göstermek, bayanların toplumdaki algısını değiştirmek Atatürk’ün en büyük başarılarından biriydi” diyen Bokova, Atatürk’ün ıslahatlarının Türkiye dışında da tesirleri olduğunu vurguladı.
UNESCO’daki vazifesi boyunca kültürel mirasların korunması için verdiği çabayı de anlatan Bokova, bir kere daha dünya miraslarının korunmasının bir güvenlik konusu olarak ele alınmasının değerini vurguladı. Bokova, “Savaşlar biter, lakin insanları tekrar bir ortaya getirebilecek, barıştırabilecek şey kültürdür” dedi.
Bokova’nın T24’ün sorularına verdiği karşılıklar şöyle…
– Türkiye’de Cumhuriyet’in 100. yılını kutlamaya hazırlanıyoruz. Cumhuriyet’in ilanını kapsamlı ıslahatlar ve imparatorluktan Cumhuriyet’e geçiş için geniş bir devlet inşası süreci izledi. Türkiye Cumhuriyeti geçen 100 yılda birçok dönüm noktası yaşadı; darbeler, anayasa değişiklikleri, büyük seçimler vb. Mustafa Kemal Atatürk, 10. yıl nutkunda, “Yurdumuzu dünyanın en mâmur ve en uygar memleketleri düzeyine çıkaracağız” demişti. 2023’ten baktığımızda, sizce Türkiye bu çağdaşlaşma çabasında ne kadar ileriye gitti?
Irina Bokova ve M. Kaan Kurtuluş
“Kadınların toplumdaki algısını değiştirmek, Atatürk’ün en büyük başarılarından biriydi”
– Cumhuriyet’in en büyük kazanımlarından biri de bayan hakları oldu. Türkiye, bayanlara seçme ve seçilme hakkını birçok Avrupa ülkesinden evvel verdi. Sizin de bugünkü konuşmanızın başlığı “Atatürk’ün en büyük mirası bayan hakları”. Siz, Cumhuriyet’in birinci günlerinin bayan için vizyonunu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bence bayanlara seçme hakkı vermek, onları eğitmek ve bu eğitime itina göstermek, bayanların toplumdaki algısını değiştirmek Atatürk’ün en büyük başarılarından biriydi. Bu çağının ötesinde ve vizyoner bir bakış açısıydı. O vakitlerde bayanlar için bu tıp haklar çok az ülkede vardı, yaygın değildi. Fransa ve İtalya üzere Avrupa ülkeleri bayanlara bu hakkı 2. Dünya Savaşı’ndan sonra tanıdı. Bence Atatürk’ün hem Türkiye’nin içinde hem de dışında büyük tesiri oldu. O çağdaşlaşmayı destekleyen biriydi, çok ileri görüşlüydü. Ayrıyeten bir başkan olduğu için vizyonunu hayata geçirebildi. Çok uygun fikirleriniz olabilir lakin onları hayata geçirmenin yolunu bilmiyor olabilirsiniz; Atatürk bu fikirleri nasıl uygulayacağını biliyordu. Bence bu açıdan bakarsak dünya hala ona çok hayranlık duyuyor.
“Atatürk 20. yüzyılın en değerli figürlerinden biri”
– Atatürk’ü konuşmadan Cumhuriyet’i konuşmak mümkün değil; o hem inkılâpların hem de Ulusal Mücadele’nin en büyük figürüydü. Konuştuklarımız doğrultusunda, sizce Atatürk’ün 20. yüzyıl başkanları ortasında yeri ne? Atatürk konusunda sizin gözünüzde en çok öne çıkanlar ne?
20. yüzyıl birçok olayın yaşandığı bir periyottu.. Lakin Atatürk 20. yüzyılın, en azından 20. yüzyılın başının en değerli figürlerinden biriydi. Buna kuşku yok. 20. yüzyıl birçok jeopolitik değişim ve maalesef büyük savaşların yaşandığı bir periyottu. Bence bu türlü bir çağda Atatürk nasıl yeni bir ulus yaratabileceğini biliyordu. Kurduğu ülkeyi modernize etti, laikliği getirdi, insanlara haklar verdi, onları seferber etti. Bu yüzden bence gurur duyarak onun 20. yüzyılın en değerli figürlerinden biri olduğu söylenebilir.
– Cumhuriyet’in 100. yılını kutlamaya hazırlanırken, birçok milletlerarası gözlemci ve rapor, Türkiye’nin son yıllarına demokratik gerilemenin damga vurduğunu söylüyor. Sizce bu demokratik gerilemenin Türkiye’de bayanlara ne üzere bir tesiri oldu?
İzin verirseniz, Türkiye’de mevcut siyaset hakkında yorum yapmaktan kaçınmak isterim.
“Dünya mirasları insanların kimliğinin parçaları”
– Kültürel mirasa büyük değer veren birisiniz. UNESCO’nun Direktörlüğü’nü yaparken savaştaki Suriye’nin dünya mirasını korumak için büyük bir çaba verdiniz. O kadar ki, The Guardian gazetesi sizi “IŞİD ile Dünya Mirası ortasında duran kadın” olarak nitelendirdi. Bize 2. Dünya Savaşı sonrası dünyada yaşanan en kanlı savaşlardan birinde “başka bir Palmira’yı* önlemek için” verilen çabayı anlatır mısınız?
Bu kadar yıkımın ortasında başarılı olmamızın sebebi partnerlerimizle yaptığımız işbirliğinin bizim haklı olduğumuzu göstermesiydi. Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulu birinci sefer mirasın barış ve güvenlik için değerini vurgulayan bir tasarı kabul etti. Alışılmış bu yasa dışı tarihi eser kaçakçılığı ile ilgili uygulamaların üzerine koymuş oldu. Türkiye de bu yasa dışı faaliyetlerin önlenmesi için yapılan çalışmalarda değerli bir müttefikti. Artık bu hususların kıymetinin daha güzel anlaşıldığını, bu mirasların nasıl korunacağının daha güzel bilindiğini düşünüyorum. Savaşlarda sıklıkla kültürel alanlar ve miraslar yok ediliyor. Dediğim üzere bu şuurlu de yapılabiliyor ya da yalnızca savaşın bir yan tesiri de olabiliyor. Bu günlerde ise mutabakatlar, siyasi kararlar vb. ile bu çeşit yıkımları önlemek için gerekli araçlar var. Artık kültürel mirasın güvenlik ve insanı telaşlarla bağı hakkında da daha çok farkındalık var.
Palmira antik kenti IŞİD tarafından 2015 yılında tahrip edilmişti
Mostar Köprüsü’nün tekrar inşasının verdiği mesaj
– Bu mevzuyu biraz açalım isterim. Şu anda bu söyleşiyi yaptığımız Türkiye’nin üç tarafı savaşlarla çevrilir; güneyde Suriye, doğuda Karabağ ve kuzeyde Ukrayna. Bu söyledikleriniz doğrultusunda Suriye, Musul ve Mali’den dersimizi aldığımızı söyleyebilir miyiz? Miraslar bugün, geçmişe kıyasla daha uygun mi korunuyor?
Bence elimizde gerekli araçlar var, daha deneyimliyiz, daha bilinçliyiz lakin yaşananlardan her vakit yeterli ders çıkarmıyoruz. Bunun tek nedeni milletlerarası kurumların yahut uzmanların ne yapılması gerektiğini bilmemesi değil. Kültürlerarası diyalog üzerine çalışmak, insanlara bu hususta eğitim vermek çok değerli. Bilhassa genç insanlara oburlarının mirasına hürmet duymanın ehemmiyeti anlatılmalı. Hala yapılması gereken çok iş var.
Tarih bize savaşlarda, işgallerde ve istilalarda bir kültürün gelip başkasını yok ettiğini gösterdi. Bana sıklıkla beşerler, “Tarih boyunca bu böyleydi, niçin bununla gayret ediyorsun” diye soruyorlardı. Ben de, “Geçmişte böyleydi, evet; ancak artık 21. yüzyıldayız. Çok daha fazla bilgiye sahibiz, mentalitemizi değiştirmeliyiz. Geçmişi tekrar yaşamamalıyız” diyordum. O yüzden artık miras muhafaza konusunda tüm meseleleri aştığımızı söyleyemem, bu karşılıklı hürmet için daima devam eden bir çaba. Savaşlar biter, lakin insanları tekrar bir ortaya getirebilecek, barıştırabilecek şey kültürdür.
Mostar Köprüsü buna çok âlâ bir örnek. Mostar Köprüsü askeri bir değere sahip olduğu için yok edilmedi, orası bir yaya köprüsüydü. Bu köprüyü “iki toplum bir arada yaşayamaz” tezlerini kanıtlamak için yok ettiler. Fakat sonra özgününe uygun olarak tekrar inşa edildi. Mostar Köprüsü, yıkılıp tekrar inşa edilen ve tekrar de dünya mirası listesinde bulunan 3 örnekten biri. Bu köprünün tekrar inşası, iki toplumun birlikte yaşayabileceği bildirisini verdi.
Boşnak-Hırvat Savaşı’nda yok edilen Mostar Köprüsü
– Değişik hususlardan biri de kültürel miras tarifi konusunda daima birebir fikirde olunmaması. Örneğin dünya mirası listesinde Türkiye’den 21 eser var. Son yıllarda Ayasofya, UNESCO ve Türkiye ortasında tartışmaya sebep oldu. İki taraf da Ayasofya’nın ne kadar kıymetli bir yapı olduğu konusunda hemfikir, fakat camii mi müze mi olması gerektiği konusunda anlaşamıyorlar. Bu çeşit tartışmalar nasıl aşılabilir?
En kıymetli olan mirasın korunması. Şayet bu türlü bir şey yaşanıyorsa UNESCO ve uzmanlarla diyalog içinde olunması çok değerli. Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Ait Sözleşme’ye uygun hareket edilmesi de çok değerli. Ayrıyeten uzmanlar ve UNESCO, dini kıymete sahip yapıların korunması, farklı medeniyetlere mesken sahipliği yapmış yapıların korunması başlığına kafa yoruyor. Ortak miras üzerine çokça düşünülen bir husus.
Tabii bu çeşit hareketler yasa dışı değil, daha çok etik açıdan ele alınmalı. Zira bir tarafta kontratın katı kriterleri var, lakin öbür tarafta da yapıtın tarihi ve etik bağlamları var. Bunlar eşit derecede kıymetli. Bu mevzularda şu anda kıymetli bir tartışma yürütülüyor, yasal tariflerin biraz dışına çıkılma ihtimali ele alınıyor. Bence birçok dünya mirası bu kategoriye giriyor.
“Bir şeye inanıyorsanız peşinden koşmalısınız”
– Siz UNESCO’nun birinci bayan yöneticisisiniz. Tıpkı vakitte 40’tan fazla devlet nişanına sahipsiniz. Bulgaristan’da vekaleten bakanlık yaptınız, Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği’ne aday gösterildiniz. Bize biraz bu seyahatteki deneyimlerinizden kelam edebilir misiniz?
Kadın olmak bazen size yardımcı oluyor, bazen ise kolay değil; zira direnç demek istemiyorum lakin kimi kuşkuları aşmanız gerekiyor. Bayanlar, bu tıp makamlara geldiğinde “Bu işin altından kalkabilir mi?” diye düşünülüyor. Benim de buna dair deneyimlerim oldu.
Ben her vakit eşitliğe dayalı takımlar oluşturmaya çalıştım. Öteki bayanlara dayanak olmanın değerine inanıyorum. UNESCO’yu bıraktığımda üst idarenin en azından yarısının bayanlardan oluşmasını istiyordum. Bunu başardım, birtakım konumlarda bayanların oranı yüzde 60’a ulaştı. Onları olağan ki yalnızca bayan oldukları için atamadım, onları atadım zira işlerinde güzeldiler. UNESCO Yöneticisi bildiğiniz üzere onlarca kurulun, heyetin, panel ve tartışma iştirakçilerinin atanmasından sorumlu. Bunların iştirakçilerinin en az yüzde 30’unun bayan olmasını sağladım. Bayanların bu cins konumlarda başarılı olabileceğini kanıtlamak istedim.
Bence ufak şeylere, zorluklara takılmamak değerli. Bir şeye inanıyorsanız peşinden koşmalısınız. Kompleks hususlarda ise, siyasi olsun olmasın, bir karar vermelisiniz. Sorumluluğu ve liderliği üstlenmelisiniz. Başarılı olabileceğinizi lakin bu türlü kanıtlayabilirsiniz.
– Söyleşimizi noktalarken, Cumhuriyet’in 100. yılında Türkiye’deki bayanlara ne ileti vermek istersiniz?
Bugün yapacağım konuşmayı bitirirken vereceğim iletisi vermek isterim: Atatürk’ün mirasını kutlamanın en güzel yollarından biri, bayan hakları için çaba etmeye devam etmektir. Bu iş daha dünyanın hiçbir yerinde bitmedi, yapılması gereken çok şey var!
* 1980 yılında UNESCO tarafından Dünya Miras Listesi’ne alınan; Suriye’nin Humus vilayetinde bulunan Palmira antik kenti IŞİD tarafından 2015 yılında tahrip edilmişti
** Bosna Hersek’in Mostar kentinde bulunan, 1566’da Mimar Sinan’ın öğrencisi Mimar Hayreddin tarafından yapılan Mostar Köprüsü, kentin Müslüman ve Hırvat kesitini birbirine bağlıyor; bu sebeple “hoşgörü ve kültürel çeşitliliğin sembolü” olarak görülüyordu. Köprü, evvel Bosnalı Sırplar tarafından 1992’de akına uğradı, 9 Kasım 1993’te Boşnak-Hırvat savaşı sırasında Hırvat kuvvetler tarafından büsbütün yıkıldı. Özgününe sadık olarak tekrar inşa edilen yaya köprüsü 23 Temmuz 2004’te hizmete girdi ve 2005’te UNESCO tarafından Dünya Miras Listesi’ne alındı.
