T24 Kültür Sanat
Büyükdere’de yaptıkları sandal âlemlerinde babasının sazına sesiyle eşlik ede ede şanı yayılan ve ‘Deniz Kızı’ lakabını bu vesileyle alan Eftalya, periyot musikisinin birinci akla gelen isimlerinden. Atatürk’ün Safiye Ayla ile gizlice yarıştırdığı Eftalya’nın anılarını ve kısa hayatının değerli dönemeçlerini muharrir Gökhan Akçura, İBB’nin üç ayda bir çıkan mecmuası İST için kaleme aldı.
“Kadın seslerimiz ortasında ismi öne birinci çıkan kişi, bir başka deyişle birinci ‘plak yıldızımız’ Deniz Kızı Eftalya’dır” diyen Akçura, 1891 yılında doğan Deniz Kızı Eftalya’nın, Hikmet Feridun Es’in yaptığı bir röportajda bu ismin kendisine nasıl takıldığını anlatarak başladığı yazısı şöyle:
“Beş altı yaşımdan beri bu ismi taşırım. Hatta daha garibi ‘Eftalya’ ismini yadırgarım. Asıl ismim ‘Deniz kızı’ imiş üzere gelir… Deniz kızı ismi bana nasıl verildi? Çok küçüktüm… Babam saza pek meraklı idi… Babamın konukları geldiği vakit o saz çalar, ben de şarkı söylerdim… Büyükdere’de otururduk. Mehtaplı gecelerde sürekli sandal âlemleri yapardık. O vakit babam sandalda bütün gece bana şarkı söyletirdi… Sesim az vakitte bütün Boğaziçi’nde meşhur olmuştu… Geceleri mehtapta bizim sandalın gerisine 20-30 sandal takılır, beni dinlerlerdi… Lakin hiç kimse benim kim olduğumu bilmiyordu. Halbuki incecik sesile şarkı söyleyen bu gece şarkıcısına bir isim koymak lâzımdı. ‘Deniz kızı! Deniz kızı!’ demeye başladılar. O vakitten beri Deniz kızı’yım…”¹
“Bu çirkin dedikodulara sebebiyet veren bir lâkap müşabehetidir [benzerliğidir ]”
Birçok kaynakta Deniz Kızı Eftalya’nın Abdülhamid döneminin son yıllarında Galata’daki çalgılı kahvelerde birinci sefer sahneye çıktığı müellif. Fakat Vakit gazetesine verdiği anılarında bunu palavralar:
“Hakkımda türlü türlü rivayetler var. Kulağıma gelecek kadar kol budak salmış olan hakkımdaki dedikodular içinde canımı sıkanlar yok değil. Meselâ ben vaktile balozlarda, Galata meyhanelerinde oynarak şarkı okurmuşum, kantocularla göbek atarmışım. Anlıyorum ki bu nahoş dedikodulara sebebiyet veren bir lâkap müşabehetidir [benzerliğidir]… Eski eczacılardan Emin Beyin zevcesi Eftalya isminde bir bayan vardı ki burada ve Mısırda nereden aldığını bilmediğim ‘Deniz kızı’ lâkabını taşımıştır. Onu tanıyanlardan duyduklarıma nazaran bu bayan bugün bana atfedilen yerlerde ve şekillerde okurmuş. Ondan sonra tekrar ‘Deniz kızı’ lâkabile Viktorya türedi. Bu bayan da kantocu idi.”²
Deniz Kızı Eftalya
|
“Karşımızda oturan genç ve güzel bir bayan okumaya başladı” Deniz Kızı Eftalya sahneye çıkmadan önce özel musiki meclislerinde ve akabinde plaklarda düzgün sesiyle dikkatleri çeker. Bu döneme ilişkin bir anıyı Ercüment Ekrem Talu aktarır. Talu bir akşam Ahmet Rasim’in çağrısıyla Eftalya’yı dinleme şansına kavuşur: “Kemani Tatyos o tarihte sağ idi. Evvel Beyoğlu’nda Hamalbaşı civarındaki selâtin bir meyhaneye uğrayıp onu bulduk. Evvelden kelamlı imişler, ayaküstü bir iki tek de biz parlattıktan sonra Galatasaray’ın yanından saptık, bir konuta girdik. (…) Tatyos üstadın verdiği işaret üzerine en güç bir makama girişti. Ve karşımızda oturan genç ve hoş bir bayan okumaya başladı. Ses, onun ağzından, erimiş billûr üzere dökülüyordu. Nağmeler kusursuz, pürüzsüz, birbirini takip ettikçe şevke gelen Tatyos da kemanının üzerinde hokkabazlıklar ediyor, en güç varyasyonlar yapıyordu. Rasim yolda bu eşsiz hanendenin Eftalya isminde bir Rum kızı olduğunu söylemişti.” Talu Eftalya ile ilgili anısını şöyle noktalar: “Hakikaten, yakın Türk musiki tarihinde, Eftalya üzere, bilerek ve duyarak okuyan, Allah vergisi olan davudi sesini bu derece maharetle kullanan bir hanende daha gelmemiştir.”³ |
|
Tamburacı Osman Pehlivan eşliğinde türküler Eftalya, 1927-30 ortasında Columbia’nın Darülelhan’a (İstanbul Belediye Konservatuarı’nın birinci adı) doldurttuğu 56 plaktan 25 kadarında Tamburacı Osman Pehlivan eşliğinde türküler okudu. 1929 yılında Paris’e giderek Pathe şirketi ismine doldurdu. Anılarında birinci sahneye çıkışının da burada olduğunu anlatır: “1929 yılı başlarında idi. Bir plâk angajmanı münasebetile Sadi, kemençeci Akelo ve udi Yorgi Paris’e gitmiştik. O sırada, garip ve âlâ bir tesadüf yapıtı olarak kendi işleri için orada bulunan Hafız Sadettin Beyefendiyle karşılaştık. Plâk işleri bittikten sonra dilek ve teklif üzerine Kade civarında Poti Jurnal salonunda ömrümde birinci kez sahneye çıktım. Bir konser verdik. Sanırım ki bu Paris’te verilen birinci alaturka konserdi. Koca memleketlu bütün musiki sevenleri, en kibar halkı Pöti Jurnal’ın geniş salonunu hıncahınç doldurmuştu.”4 |
Sanatçı, 1932’den sonra Sahibinin Sesi ile anlaşma yapar. Bu firmanın 1934-35 kataloğunda da Deniz Kızı Eftalya hakkında şu bilgileri buluyoruz:
“Deniz Kızı Eftalya Sadi Hanımı musiki aleminde tanımayan çabucak hiç kimse yok üzeredir, muhteşem ve kudretli sesiyle yıllardan beri musiki erbabını peşinden sürükleyen ve halâ bugün bile sanat alanında tıpkı zevk ve lezzetle dinlenen Deniz Kızı ebediyen okuyor ve alkışlanıyor. O bu sıfatı çocukken kazanmış. Pederi [jandarma yüzbaşısı Yorgiyadis Efendi] çok musiki meraklısıydı, mehtaplı gecelerde Boğazın binbir gece masallarını yaşatan kıyılarında saz alemleri yapılırdı. Eftalya Hanım, o vakit şakrak ve gür sesiyle, sakin suları dalgalandırır, kayalara çarpan nağmelerinin akisleriyle dinleyenleri çıldırtırdı. Hayranları artık ona pek haklı olarak Deniz Kızı ünvanını verdiler.”
Deniz Kızı Eftalya’nın dönemindeki büyük başarısı hakkında ölümünün akabinde Selim Tevfik şöyle yazıyordu:
“Eftalya bu geniş şöhretini hangi meziyetine borçluydu?
Umumi harp yıllarındaki İstanbulun sefahat âlemlerinde gördüğü devamlı prestije mı?
İttihat ve Terakki tarihinin bir kaç satırında, isminin yer alabilişine mi?5 Yoksa uzun bir tagayyüp [gözden kaybolma] devresinden sonra üzerlerinde yer aldığı gazino sahnelerinden yükselttiği sesinin avladığı rağbete mi? Eğer bana sorarsanız, Eftalya’yı o geniş şöhretine, bu saydığım yolların birbirlerine eklenmesi kavuşturabilmiştir. Eftalya’nın gazino sahnesinde görünmesi, onun mazisini bilen bir çok vatandaşların anılarını lisana getirmiştir ve Eftalya, gazino sahnelerinde kısa bir vakitte kazandığı rağbeti, şöhreti, o günlerin dedikodusu hâline getiren o eski anıların halkta uyandırdığı tecessüse borçlanmıştır.”6
|
Atatürk’ün huzurunda yapılan yarışma Cumhuriyet döneminde de Eftalya’nın ünü birebir yaygınlıkta sürer. Plak şirketleri, piyasaya yeni çıkan bayan şarkıcıların Türk kökenli olmasına dikkat etmekte fakat Eftalya’dan da vazgeçememektedirler. Sahibinin Sesi’nin erkek yıldızı Münir Nureddin, bayan yıldızı ise Deniz Kızı Eftalya’dır. Deniz Kızı Eftalya’yı çok beğendiği söylenen Atatürk, 1929 yılında, Dolmabahçe Sarayı’nda şarkıcıyı Safiye (Ayla) ile gizlice yarıştırır. Riyaseticumhur İncesaz Heyeti Şefi Hafız Yaşar Okur bu olayı şöyle anlatıyor: “Atatürk’ün buyruklarıyla Nihavend faslına başladık. Üç şarkı okuduktan sonra salondan gelmekte olan Safiye Hanım ve Deniz Kızı Eftalya çok güzel bir tuvalet giymişler, balkona geldiler ve Atatürk’ün ellerini öperek gösterdiği yerlere oturdular. Atatürk büyük bir nezaket ve iltifatla: – Hoş geldiniz, dedi. Bunun üzerine Atatürk Tamburî Salâhaddin Pınar’dan bir taksim istedi, Salâhaddin Pınar güzel bir taksim yaptı. Taksimin hitamında: ‘Dil seni sevmiyeni sevmede lezzet mi olur’, şarkısı okundu ve Atatürk’ün işareti üzerine fasla nihayet verildi. Atatürk bir musiki bahsi açtı. Bu bahis bir çeyrek saat sürdü. Atatürk Safiye Hanıma hitaben: – Söz sizindir!.. En çok sevdiğiniz şarkılardan birisini okuyunuz, diye emretti. Bunun üzerine Safiye Hanım ayağa kalktı. Evvelden hazırlanmış olduğu Segâh makamından ve Atatürk’ün sevdiği: ‘Sun da içsin yâr elinden; aşıkın peymâneyi’ şarkısını usulü dairesinde pek güzel okudu. Ve Atatürk Safiye Hanımı alkışladı. Ve Safiye Hanım Atatürk’ün buyruğuyla yerlerine oturdu. – Buyurun sıra sizde!.. Diye, Deniz Kızı Eftalya’yı kaldırdı. O da birlikte gelmiş olan Bay Kemanî Sâdi’nin refakatiyle mahur makamından İsmail Dedenin bestesi olan: ‘Ey gonca dehen bâri elem cânıma geçti,’ bestesini okudu. Atatürk Safiye Hanıma yaptığı üzere Eftalya’yı da tıpkı takdirkâr hareketle alkışladı ve Eftalya yerine oturdu. Biraz sonra sofradan kalkan Atatürk salona geçti. Nuri Conker, Cevat Abbas ve Tahsin Beyefendilerle beni de yanına çağırdı.” Öykünün devamı kısaca şöyle: Atatürk’ün de içlerinde olduğu bu beş kişi, iki şarkıcı hakkında oy kullanırlar. Nuri Conker’in esprili bir üslupta ısrarı ile oylama bilinmeyen yapılır. Atatürk ve Hafız Yaşar Safiye Hanım’a oy verirler, diğerleri ise Eftalya’ya. Atatürk’ün oyunu gören Eftalya yanlıları çark edip, ‘reylerimizi sizinkine katıyoruz’ derlerse de, olan olmuştur. Hafız Yaşar, Safiye’nin niçin daha üstün olduğunu kendince açıklayarak ortalığı yatıştırır. Hafız Yaşar, anılarının başka bir bölümünde de, İş Bankası’nın kuruluş yıl dönümü nedeniyle Marmara Denizi’nde Ege vapuruyla yapılan bir mehtap aleminde Deniz Kızı Eftalya’nın tekrar Atatürk’ün karşısında sahneye çıktığından söz eder.7 |
Deniz Kızı Eftalya, çok renkli geçen yaşamından bir diğer ilginç anıyı da şöyle anlatıyor:
“Çok evvelce… O vakit müzik hollerde, bahçelerde şarkı söylemezdim… Yalnız büyük ziyafetlerde, büyüklerin sofralarında, ekâbirin davetlerinde şarkı söylerdim. Bir karnaval günü idi… Arkadaşlarımızla bir arada maskara kıyafetine girdik. Fazla konyak içmiştik. Bir gazinoya girdik. Tam karşımızdaki masada iki erkek hararetli bir münakaşaya tutuşmuşlardı. Biri diyordu ki:
– Sana Deniz Kızı’nı dinledim diyorum yahu…
– Haydi canım onu dinleyemezsin…
– Dinlerim…
– Dinleyemezsin…
– Dinlersen 500 lira var.. – Söz mü?
– Söz.
Münakaşa beni de alâkadar etmişti. Çabucak bir şarkıya başladım. Yüzümde maskem olduğu için kimin şarkı söylediği muhakkak değildi. Evvelâ sustular, sonra alkışladılar. Şarkı bitince önümdeki masaya doğru ilerledim. Bir az önce 500 liraya teze tutuşan beyin önüne geldim. Yüzümden maskeyi çıkardım:
– Beş yüz lirayı kaybettiniz beyefendi, dedim. Arkadaşınız istediği bayanı dinledi.”
Deniz Kızı Eftalya saz arkadaşlarıyla birlikte İstanbul Radyosu’nda. En sağda eşi Sadi Bey
Hikmet Feridun’un yaptığı röportajda Eftalya, meslek sırlarını da açıklıyor:
“Muvaffakiyetin en büyük sırrı halkın istediğini kavrayabilmektir. Ben bunu yaptığıma kaniim. Bir bahçede, bir müzikholde şarkı söylerken dikkat ederim. Tıpkı şarkıyı kendim söylerken, halka da söyletebilirsem – lakin daima bir ağızdan- muvaffak olduğumu anlarım. Gazetecilere tavsiye ederim. Eğer bu yordamla, halkın istediklerini anlayabilirse, yüzbinlerce nüsha gazete satılır. Güzel bir şarkı dinlemek için madem ki epice para veriyorlar. Her halde güzel bir şey de okumak isterler.”
Yine Hikmet Feridun’un verdiği bilgilere göre sanatçının çalışma koşulları ve kazandığı paranın dökümü de şöyle:
Eftalya Hanım haftada üç gün çalışır. İki seans şarkı söyler. Her seans üç çeyrek saattir. Yani haftada toplam dört buçuk saat, ayda ise 18 saat şarkı söyler. Ayda bunun karşılığı olarak 1100 lira kendisi, 300 lira da kocası Kemanî Sadi beyefendi alır. Bunun dışında karı koca, yılda yirmi beşten fazla plak doldururlar.9 Eftalya, turneler yoluyla da bütün Anadolu’yu, Suriye’yi, Mısır’ı dolaşmıştı. Sadettin Kaynak ve Kemençeci Aleko ile birlikte Paris’e de gidip konser vermişti.10
Deniz Kızı Eftalya’nın mezarı, Şişli Rum Ortodoks Mezarlığı
Mehtap âleminden ölüme
Deniz Kızı Eftalya son büyük gösterisini Şirketi Hayriye’nin 4 Ağustos 1936 tarihinde düzenlediği “Boğaziçi’nde mehtap âlemi”nde yaptı:
“Şirketi Hayriye(…) çiçeklerle süslü rengarenk ışıklarla parlayan bir sal hazırladı. Öyle bir sal ki, içinde bu göz kamaştıran süslerden maada Deniz Kızı Eftalya ile birlikte bir saz heyeti, bir zeybek grubu ve Şehir Tiyatrosu artistlerinden Hâzım da vardı. Bu salın ardına tekrar evvelden olduğu üzere bir sürü sandal takılmıştı. Şirketi Hayriye üç vapurunu donatmış, iki vapurunu da tahminen kalabalık olur diye hazırlamıştı. Lakin halk 37.5 kuruş üzere çok ucuz olan bu mehtap alemine o kadar rağbet gösterdi ki, tamam on dört vapur kalktı. Bu vapurlar Bebek’ten salın etrafını alarak Kanlıca’ya, Kanlıca’dan Yeniköy’e, Yeniköy’den Beykoz’a ve Beykoz’dan Büyükdere’ye geçtiler.
Halk kıyıda yeşil, kırmızı, sarı fenerler ve meşalelerle vapurları karşıladı ve eğlenceye iştirak etti. Denizkızı’nın sesi gönüllerde akisler yaparak korulardaki bülbüllerin sesine karıştı. Zeybekler bir çok oyun gösterdi.”11
Eftalya’nın sal üzerindeki bu gösterisinde rüzgârın da etkisiyle çok yorulduğu, bir daha kendine gelemediği söylenir. Üç yılı aşkın bir süre savaştığı kalbine 15 Mart 1939 tarihinde yenik düşer. Ölümünün akabinde yeğeni Stella Darhan bu hususta şunları anlatır:
“Tam iki sene sekiz ay oluyor. Hatırlıyor musunuz bilmem, Şirketi Hayriye o yaz mehtap eğlenceleri yapıyordu. Bu tenezzühlerden birine iştirak etti. Orada üşütmüş. Sonraki gün de bir musiki sanatkârının jübilesi vardı. Oraya gitti. İşte hastalık buradan başladı.”12
Eftalya’nın ölümüyle birlikte, bayan sesinin geçmişe ilişkin bir dönemi noktalanır. Artık Cumhuriyet’in yeni sesleri gündemdedir. Önce Muhlis Sabahattin’in bestelerini okuyan ve sesini plağa geçiren birinci Türk bayanı olarak tanıtılan Fikriye (Şakrakses) Hanım ortaya çıkar. Akabinde, Safiye (Ayla), Hamiyet (Yüceses), Müzeyyen (Senar) yeni dönemin yıldızları olarak parlarlar. Lakin ortadan yıllar geçse de Eftalya’nın ünü unutulmaz.
Örneğin, 1952’de Baki Süha Ediboğlu,Yirminci Asır dergisinde şöyle yazacaktır:
“Deniz Kızı Eftalya’nın ölümünden sonra, bayan sesleri ortasında onun (Hamiyet Yüceses’in) kadar gür ve hâkim okuyuşlu bir hanende daha çıkmadı… Bir bakıma Hamiyet Yüceses’e Eftalya’nın çok terakki etmiş bir muakibi [izleyicisi] nazariyle bakabiliriz.”13
Deniz Kızı’nın hayaleti sahneden kolay kolay inmiyordu!
İST derginin başka yazılarına ulaşmak için
DİPNOTLAR
1 Hikmet Feridun, “Deniz kızı Eftalya Yedigün okuyucularına hayatını anlatıyor”,Yedigün, No. 5, 12 Nisan 1933
2 “Deniz Kızı Eftalya: Hayatı, şöhreti, maceraları”, Son Posta, 13 Temmuz 1933
3 Talu, “Deniz Kızı”, Son Posta, 21 Mart 1939
4 “Deniz Kızı Eftalya: Hayatı, şöhreti, maceraları”, Son Posta, 18 Şubat 1933
5 Bu sözlerin ardındaki öyküyü Eftalya’nın eşi Sadi beyefendi şöyle anlatır: “31 Mart hadisesinde konutunda, kümeste, mutfakta kendisine iltica eden zabitleri nasıl sakladığından İttihat ve Terakki tarihini yazan muharrirler uzun uzun bahsetmişlerdir.” Akşam, 21 Mart 1939
6 Selim Tevfik, “Zavallı Eftalya”, Tan, 17 Mart 1939
7 Yirminci Asır, 29 Aralık 1955
8 “Deniz Kızı Eftalya: Hayatı, şöhreti, maceraları”, Son Posta, 16 Şubat 1933
9 Hikmet Feridun, age.
10 Salahaddin Güngör, “Baki kalan bu kubbede…’” Cumhuriyet, 18 Mart 1939
11 Yücel, Eylül 1936, Bu seyahat gazetelerde de bol bol röportajlara husus olmuştur. Hikmet Feridun Es, “Boğazda mehtap alemi”, Akşam, 6 Ağustos 1936, Selahattin Güngör, “Evvelki gece Boğaziçinde güzel bir mehtap safası yaptık”, Tan, 6 Ağustos 1936
12 Son Posta, 18 Mart 1939
13 Yirminci Asır, 11 Ekim 1952
