Taylan Yıldız*
Özgür interneti kendi iktidarına büyük tehdit olarak gören AK Parti, 2018 yılında “düzenleme” ismi altında birinci müdahalelere başlamıştı. O periyotta internet yayıncılarını RTÜK aracılığı ile denetleyebilecekleri hayaline kapılmışlardı. Tutmadı. Tutması mümkün değildi zati.
Aradan geçen dört yılda yapılan orta “düzenlemeler”e karşın bu savımız doğrulandı. İnternet, tüm kapatmalara, yasaklamalara, tehditlere, tutuklamalara, “bir mühlet yatırıp” salıverilmelere karşın, okyanus olma özelliğini yitirmedi.
Örneğin 2020 yılında, platformlara, kaldırmadıkları ve hata olarak nitelendirilen içerikler için para cezası kesmeyi öngören bir yasa geçirerek 5651 sayılı internet kanununu değiştirdiler. Kısmen çalışmış olabilir, lakin sonsuz bilgi akışının olduğu bir ortamı denetlemek, yargılama süreçlerine sokmak ve bunun sonucunda da para cezası kesmek pratik olarak mümkün olamadı. Zira adalet sistemi yavaş işliyordu.
Bir sefer de Şubat 2022’de MHP, Toplumsal Medya Şikayetleri İnceleme Komisyonu kurmayı teklif etti. Her vilayet başka ayrı kurul tarafından denetlenecekti. O denli ya, bütünü, bütün olarak sıkıştıramıyorsan, küçük modüllere böler sıkıştırırsın. Komite şunlardan oluşuyordu:
İl emniyetinden bir temsilci
Cumhuriyet Başsavcılığı’ndan bir temsilci
Baro temsilcisi
Bir kurum üyesi
Başkan
Bu grup, birilerinin şikayeti üzerine, bir yayının, paylaşımın “suç” olup olmadığı “yargısına” varacak ve cezayı kesiverecekti. O komiteye bir “yargıç” üye koymaya tenezzül bile etmemişlerdi. Vatandaşlar özgürlüklerine sahip çıkarak itiraz edince bu kanun teklifi yavaşça hasıraltı edildi.
Ve günümüz:
TBMM Adalet Komitesi, geçtiğimiz hafta bir kanun teklifi geçirdi. İçinde 5651 sayılı internet yasasını da kapsayan birçok kanunu değiştirmeye çalışıyorlar. Bu teklifin, toplumsal medya şirketlerine Türkiye’de ikamet eden bir temsilci bulundurma mecburiyeti getirmesi; BTK’nın uygulayacağı reklam yasakları; İnternet haber sitelerinin “süreli yayın” kapsamına alınma hali; Cumhurbaşkanı kararıyla tespit edilen dernek ve vakıfların yöneticilerine basın kartı verilebilmesinin önünün açılması üzere “düzenleme”ler açısından tel tel dökülüyor olduğunu söylemek gerek. Bilhassa son konu ile ilgili olarak, her ne kadar internet haberciliğine basın kartı muştusu üzere anlatılsa da, uygulamada objektif davranılmayacağını, yandaş medya mensuplarına terazinin ağır basacağını, yirmi yıllık AK Parti tecrübelerimizle rahatlıkla söz etmek mümkün.
Ama bu yazının asıl konusu, bu yasa tasarısı ile Anayasa’nın 26. hususuyla ve Türkiye’nin taraf olduğu Avrupa İnsan Hakları Kontratı üzere memleketler arası kontratlar ile garanti altına alınmış en temel insan hakkı olan düşünce ve söz özgürlüğünün kısıtlanmaya çalışılıyor olmasıdır.
İktidarın İnterneti denetim etme planı 2018’de internet yayıncıları, 2020’de toplumsal medya platformları üstüne antidemokratik yasalar yoluyla kurulan baskılarla ilerledi. Bir sonraki adım da son kullanıcıların, 85 milyon vatandaşımızın kanunların sopasıyla seslerini kısma projesiydi. Onu da bu toplumsal medya maddesiyle yapmaya çalışıyorlar. Artık bu yasa tasarısı ne amaçlıyor anlatmaya çalışalım.
Tasarı üç ana alanda çok geniş ve anayasamızla birçok bahiste çelişen düzenlemeler getiriyor. Bunlar 1) Dezenformasyon hatası 2) Toplumsal ağ sağlayıcı düzenlemesi 3) Whatsapp üzere şebeke üstü hizmetlere lisans mecburiliği.
- Dezenformasyon cürmü:
Artık toplumsal medyada yaptığınız paylaşımlar, şayet gerçeğe ters bulunursa, mahpus cezası alma ihtimaliniz var. Pekala gerçeği kim belirleyecek? Şayet gerçeklik mahkemeler tarafından tespit edilecekse vay halimize. Hatırlayalım, 31 Mart 2019’da millet ittifakının kazandığı İBB belediye başkanlığı seçimleri ‘Hiçbir şey olmasa da bir şeyler oldu.’ diyerek yargı tarafından iptal edildi. Birçok defa tekrar sayılmasına rağmen… Yani mahkemeler bu seçim ‘Adil değil.’ dedi. Şayet gerçeği mahkeme belirliyorsa, “Seçimleri bileğimizin hakkıyla kazandık” diyen bizler, gerçek olmayan bilgi paylaşmış oluyoruz. Bunun da bu kanunla cezası var. Hem de mahpus.
Kanun teklifinin ayrıntılarına bakalım.
Türk Ceza Kanununa “Halkı aldatıcı bilgiyi alenen yayma” başlıklı bir kabahat ekleniyor: “Sırf halk ortasında telaş, endişe yahut panik yaratmak saikiyle, ülkenin iç ve dış güvenliği, kamu sistemi ve genel sıhhati ile ilgili gerçeğe ters bir bilgiyi, kamu barışını bozmaya elverişli formda alenen yayan kimse, bir yıldan üç yıla kadar mahpus cezasıyla cezalandırılır.”
Suçun büsbütün subjektif ve özel bir saik aramakta olduğunu net olarak söyleyebilirim. Bundan başlayalım. “Halk ortasında telaş, dehşet, panik” kime nazaran, neye nazaran? Nasıl somutlaşacak? Cümlenin başında yer alan “Sırf” sözü bile burada özel olarak bu kastın aranacağını belirtmekte. Özel kasıt olup olmadığına kim nasıl karar verecek? Bu hususun subjektif uygulamalar doğuracağı aşikar. Bana kalırsa “halk arasında” değil de “iktidarda” kaygı ve panik yaratanlara yönelik bir tavır olacak.
Peki ne yapılacak? Ülkenin iç ve dış güvenliği, kamu nizamı, genel sıhhati ile ilgili ne kastedildiği belli değil. Burada da başka bir belirsizlik var. Malum, Türkiye’de yıllar yılı ‘kamu tertibi ve güvenliği’ kavramı kullanılarak birçok antidemokratik uygulamayı daima birlikte yaşadık. Üstüne de kamu barışını bozmaya elverişli üzere tekrar daha belgisiz bir kavram eklenerek bu kanuna dayanarak ceza vermek isteyenlere bir muğlak alan daha açılıyor.
Peki bu yasa tasarısında bahsi geçen gerçeklik nedir? Kasıt nasıl tespit edilecek? En kıymetlisi basının bilgi verme hürriyeti kapsamında nasıl garantiler sağlanacak? Hepsi belgisiz.
Suçun oluşması için bunun “alenen” işlenmesi gerekiyor. Kısaca, toplumsal medya ve internet kastediliyor. Bir yıldan üç yıla kadar mahpus cezası öngörülüyor. Pekala hesabınız korumalıysa ne olacak? Orada paylaştığınız bir kanıyı biri ekran imajıyla tekrar paylaşırsa ne olacak? Her istikametiyle saçma olan bu yasa tasarısı burada da muğlak bir imaj veriyor.
Diğer yandan, toplumsal medyada paylaşılan birtakım savların doğrulanması vakit alabilir. Burada en büyük baskı internet haber siteleri ile toplumsal medya aktörleri üzerinde olacak. Sorumluluk altına girmemek ismine en ufak kuşkuda, bir içeriği yayınlamaktan imtina edecekler yahut derhal içeriği yayından kaldıracaklar. Haliyle harikulade bir otosansür baskısı kurulacak. Tabir özgürlüğü kapsamında kalan en ufak içerikte bile çabucak “hakaret var” diye cürüm duyurusu yapıldığı gerçeği karşısında on binlerce cürüm duyurusunun yapılması kaçınılmaz olacak. Yargılamaların uzun yıllar aldığı da dikkate alındığında bu otosansür baskısının çok kuvvetli olacağı açık. Kısaca, otosansürler ve bol bol kabahat duyuruları ortasında gidip gelecek medya.
Peki bir mevzunun gerçekliği ispat için yargılamada imkanlar tanınacak mı? Mesela kamudan tüm datalar paylaşılacak mı? Şirketlerle ilgili konularda şirketler bunları paylaşacak mı? Kamu, kamu güvenliği sebebiyle datayı vermek istemeyecek muhtemelen. Örneğin birtakım ihalelerdeki usulsüzlük argümanlarını nasıl paylaşacagiz? Usulsüzlük ispatı için gereken dataları mevzunun muhatapları sav sahiplerine verecekler mi? Vatandaş gerçek bir olgu paylaşsa bile, bunu ispatlamakta inanılmaz zorlanacak, bilhassa hususun ucu iktidara dokunuyorsa.
- 2.Sosyal ağ sağlayıcı düzenlemesi
Sosyal medya şirketlerine “kanuna aykırı” içerikleri kaldırmazlarsa ağır cezalar öngörülüyor. Bu da bizler hükümetin güzeline gitmeyen içerikler paylaşırsak toplumsal medya platformları bunları kaldırmak zorunda kalabilir. Çünkü bu içeriklerin mahkemeler tarafından kanuna alışılmamış bulunma ihtimali çok kuvvetli. Yani toplumsal ağ sağlayıcıları istemeseler de sansür sistemini işletmeleri gerekebilir Türkiye’de iş yapabilmek için.
Malum, Temmuz 2020 yılında toplumsal ağ sağlayıcı kavramı 5651 sayılı İnternet Kanunu’na eklenmişti. Toplumsal medya şirketlerine temsilci atama zaruriliği getirilmişti. Tekrar bu toplumsal medya şirketleri reklam yasağı düzenlemelerine karşın ayak direyip bugüne kadar gerçek manada bir temsilci atamamışlardı. Yeni değişiklikle temsilci atama mecburiliği kararı revize ediliyor, gerçek kişi atanması mecburî kılınıyor, yani Türkiye’de ikamet eden bir kişi talep ediliyor. Şirketin hukukî kişiliğinin ise kesinlikle bir şube olarak atanması gerekiyor. Yani hukuk ofisi üzerinden temsil yolu kapanıyor. Şirketin kendi şubesinin açılması isteniyor.
Peki buraya atanan gerçek bireylerin cezai sorumluluğu nedir? Bir örnek verelim: 2014 yılında Genelkurmay Başkanlığı’nın yaptığı cürüm duyurusu üzerine askeri yasak bölgelere ilişkin panoramik imajları müsaadesiz yayımladığı öne sürülen arama motoru Yandex’in yetkili müdürü Bogdan Wisniewski, 10 ay mahpus cezasına çarptırıldı. Kendisinin olaydan haberi bile yoktu. Pekala artık toplumsal medya platformlarının kasıtlı ya da kasıtsız olarak yaptığı rastgele bir aktiviteden, platform üzerinden paylaşılan içeriklerden Türkiye’de yaşayan temsilcileri mi sorumlu olacak? 5651 sayılı Kanun uyarınca temsilcinin toplumsal ağ hizmet sağlayıcının hizmet ve faaliyetlerinden yükümlü ve sorumlu olması hukuken cezanın kişiselliği prensibine terslik teşkil ediyor.
Kişilik haklarının ihlal edildiğini düşünerek kaldırılması istikametinde talepte bulunan bir kişinin şikayetçi olduğu içeriği toplumsal medya şirketi kaldırmazsa buna itiraz yolu açık. Pekala, içeriği kaldırılan ne yapacak? Burada boşluk var. Diyelim ki siz tweet attınız ve tweetiniz silindi. Sizin hak arama imkanınız yok bu yasaya nazaran. Yalnızca hakkının ihlal edildiğini öne müddetin var. Pekala sizin tabir özgürlüğünüz nasıl korunacak? Yani şu olacak örneğin: Vatandaş, rastgele bir bakanı yahut milletvekilini eleştirmeye kalktığında o tweet derhal silinecek. Sizin “bir dakika, nerede benim tweetim?” sorusunu sorma hakkınız olmayacak.
Ayrıca lider tarafından verilen erişimi engelleme kararlarının yerine getirilmemesi yahut belli hatalara ait bilgilerin sağlanmaması halinde, internet bant genişliğinin daraltılması önleminin öngörülmesi AYM kararlarına karşıtlık teşkil ediyor. Bunu en besbelli olarak Wikipedia’ya yönelik erişim engelleme uygulamasında yaşadık. Anayasa Mahkemesi, engelleme kararının, müracaatçıların tabir özgürlüğünü ihlal ettiğine karar vermişti.
Diğer yandan, BTK’nın sınırsız bilgi ve evrak talepleri ve kontrol hakkı, kişilik haklarına, memleketler arası mukavelelere, ticari sırları ve şahsî dataların kapalılığını sağlama yükümlülüklerine terslik teşkil edebilecek.
Her şeyi eleştirip, olumlu bir gelişmeyi pas geçmenin yanlışsız olmayacağını düşünüyorum. Maddede tek olumlu kısım çocuklara ait. “Sosyal ağ sağlayıcı, çocuklara has ayrıştırılmış hizmet sunma konusunda gerekli önlemleri alır.” deniliyor. Birleşmiş Milletler Çocuk Kontratına ve internet ortamında çocukların korunmasına ait aktüel düzenlemelere uyumlu bir bahis.
- 3.WhatsApp, Telegram üzere şebeke üstü hizmetler için lisans zorunluluğu
Bu kanunla bir arada Whatsapp ve Telegram üzere haberleşme platformlar tıpkı Türkiye’deki bir GSM operatörü üzere denetlenecek. Mahkemelerin konuşma kayıtlarımızı ve gibisi içeriklerimizi talep edebileceği konusunda uzmanların önemli çekinceleri var. BTK’nın bu şirketler üzerinde kuracağı tahakküm nereye masraf bilmek güç. Zira BTK’nın bu talepleri için onay alması gereken bir bağımsız yargı süreci yok.
Detaylara gelirsek….
Temmuz 2020’de gündeme gelen fakat o devir rafa kalkan bir konu vardı: şebeke üstü hizmetler yahut OTT (over the top services).
Bu tasarıda bunlar tekrar düzenlenmiş durumda. WhatsApp, Telegram üzere OTT hizmetlerine lisans alma yükümlülüğü ve BTK tarafından belirlenecek kriterlere ahenge yükümlülüğü getiriliyor. Yeniden bu şirketlere temsilci atama yükümlülüğü getiriliyor.
“Şebekeler üstü hizmet sağlayıcılar, faaliyetlerini Türkiye’de kurdukları anonim şirket ya da limited şirket statüsündeki tam yetkili temsilcileri vasıtası ile Kurumca yapılacak yetkilendirme çerçevesinde yürütürler” sözüyle, şebekeler üstü hizmet sağlayıcılar büsbütün denetim altına alınmak isteniyor. Bunu birinci girişteki dezenformasyon kabahatinden bağımsız düşünmemek lazım. Sorun kolay bir lisanslama kuralı değil. Malum dezenformasyon konusunda en çok WhatsApp radarda. Örneğin Whatsapp kümelerinde yaptığınız bir paylaşım, başınızı kaygıya sokabilir mi? Bu açık değil ve önemli çekincelerim olan bir konu.
Yükümlülükleri yerine getirmeyen yahut yetkilendirilmeksizin hizmet sunan şebekeler üstü hizmet sağlayıcılara bir milyon Türk Lirasından otuz milyon Türk Lirasına kadar idari para cezası verilmesi de uğraşı.
Üçüncü kişinin içeriğinde platformu sorumlu tutmasalar bile “Şu datayı ver, şu sürece ait işbirliğinde bulun” diye nasıl ölçüsüz taleplerle Türk şirketlerine baskı yapabiliyorlarsa, birebiri yapmak imkanına sahip olacaklar. Unutmayalım ki vatandaşlar bir devlet kurumuna özel hayatın saklılığına tesir edecek yetki verirse, o kurumu vatandaş ismine denetleyecek sistemler de inşa edilmelidir. Aksi durumda, dünyanın birçok yerinde gördüğümüz üzere istismara uğrama ihtimali yüksektir.
Burada düşünmemiz gereken farklı bir husus da “hazır bizim kurallarımıza tabisin, bundan sonra ileti şifrelemesi için de, ulusal güvenliğimizi korumak ismine şu algoritmayi kullanacaksın” derler mi bu platformlara? Derlerse bizim bildirilerimizi hükümet okuyabilir mi? Okursa haberleşme özgürlüğümüze ne olur? Asıl onu düşünmek lazım.
Yıllardır sistematik olarak yaratılan bu baskı ortamının ülkemizdeki özgürlük ortamına vurduğu darbeyi yalnızca biz görmüyoruz. Freedom House tarafından yayımlanan “İnternette Özgürlük: 2021” raporunda Türkiye, internetin özgür olmadığı 65 ülke ortasında yer almakta. Sudan, Libya, ve Suudi Arabistan üzere baskıcı ülkelerle tıpkı düzeye düşeceğimize, Türkiye, geçmişte olduğu üzere bu ülkelere örnek olmalı, demokrasi dersi vermeliyiz.
Özet ve net olarak, çağdaş çağın en değerli bağlantı platformu olan internetin engellenmesi de bir insan hakları ihlalidir. İnternet üzerinden haber alma özgürlüğünün her geçen gün daha da kısıtlanması, darbe devirlerindeki uygulamaları bile aşmıştır.
İktidarlar, “düzenleme” ismi altındaki yaptırım listelerini ne kadar artırırlarsa artırsınlar, 21.yy gerçeğiyle yaşamak durumundalar.
Son kelam baştakiyle birebir aslında:
İnternet OKYANUS üzeredir… HAVUZ medyasına dönüştürülemez.
İnternet OKYANUS üzeredir… HAVUZ medyasına dönüştürülemez
* Taylan Yıldız: Boğaziçi Üniversitesi Sanayi Mühendisliği’ni onur derecesi ile bitirdi, Massachusetts Üniversitesi Sanayi Mühendisliği Bölümü’nde yüksek lisans, Stanford Üniversitesi’nde “işletme / pazarlama” alanında tam burslu doktora yaptı. Google’da çalışırken Türkiye’ye dönerek Uygun Parti’nin kuruluş sürecine katıldı, Genel Başksn Yardımcılığı’nı üstlendi. Hala Düzgün Parti’de Genel Yönetim Şurası üyeliği ve Genel Lider Danışmanlığı vazifelerini sürdürüyor.
