Dr. Mahfi Eğilmez“
Küresel Krize Giden Yol
İngiliz iktisat tarihçisi Angus Maddison’un geliştirdiği tekniklerle geriye dönük kestirimlere dayalı olarak yapılan hesaplamalar bize 1 yılında yani tam milatta dünya GSYH’sinin 105 milyon dolar olduğunu gösteriyor. Dünya iktisadı 2000 yılına gelindiğinde dünya iktisadı kabaca 34 milyar dolarlık bir GSYH büyüklüğüne erişmişti. Ortadan geçen 2000 yılda yıllık üretim bedeli yaklaşık olarak 33,9 milyar dolar artmıştı. Bu; yılda ortalama 17 milyon dolara yakın bir GSYH artışını gösterir. 2008 yılında global kriz başlamadan çabucak evvel dünya GSYH’si 64 milyar dolara yükselmişti. Bu; sekiz yıl içinde dünya GSYH’sinin yılda ortalama 3,75 milyar dolarlık artışla neredeyse iki katına yükseldiğini ortaya koyuyor. 2000 yılda, yıllık ortalama 17 milyon dolar büyüyen iktisat sekiz yılda yıllık ortalama 3,75 milyar dolarlık bir büyüme yakalamıştı. Bu büyük hızlanmayı yaratan gelişme büyük ölçüde Washington Uzlaşısı denilen düzenlemeler altında bütün dünyaya yayılan neoliberal siyasetlerin getirdiği sermaye hareketlerinin özgür bırakılması, kuralların azaltılması, kontrolün gevşetilmesi, türev eserlerin olağan eserler kadar yaygınlaşması, etik olmayan yaklaşımların yaygınlaşmasına kamu otoritesinin sessiz kalması üzere etkenlerden kaynaklandı.
Bu kadar hızlanmış bir büyümenin bir yerde tıkanacağı açıktı. Sonuçta 2008 yılında türev eserlerin en yaygın düzenleyicilerinden olan Amerikan yatırım bankası Lehman Brothers’ın batışıyla Global Kriz patladı.
Dünya iktisadı, global krizin yarattığı kriz ortamından ortadan geçen 14 yıllık müddette tam olarak çıkamadı. 2013 yılında ve 2018 yılında iki kere çıkışa yaklaştı, ama ikisinde de bu dönüşü başaramadı. 2020 yılında Covid–19 Salgını, global krizin yarattığı hasarın üzerine bir de tedarik zincirinin kırılması tesirini ekleyince kapitalist sistem yeni bir düşünce içine düştü. Salgının yarattığı ezalar geçerken bu kere de Rusya, Ukrayna’ya saldırarak yeni bir kriz ortamının doğmasına yol açtı.
Bu 15 yıllık global kriz periyodunda dünya ticaret hacmi yılda ortalama yüzde 3,3 artmış görünüyor. Evvelki 15 yıldaki yıllık artış ortalaması ise yüzde 7,7 idi. Global kriz, dünya ticaret hacminin büyüme suratını yarı yarıya düşürmüş görünüyor. Kapitalist sistemin temel kabullerinden birisi David Ricardo’nun ‘karşılaştırmalı üstünlükler teorisi’ çerçevesinde formüle ettiği ‘uluslararası ticaretin gelişmesinin milletlerarası refahı artıracağı kabulü’dür. Aslında Bretton Woods sistemi ve onun getirdiği IMF, Dünya Bankası ve sonradan onlara eklenen Dünya Ticaret Örgütü tümüyle bu kabulü dünyaya yaymaya uğraşan kurumlardır.
Küresel krizin yarattığı büyüme kayıplarının neden olacağı refah kaybını giderebilmek, ekonomileri canlı tutabilmek için ABD Merkez Bankası Fed öncülüğünde para siyaseti diğer bir istikamete yanlışsız evrildi: Nakdî gevşeme. Mali gevşeme iki evreli bir siyaset çerçevesi çiziyordu: Faiz indirimleri ve para arzının artırılması. Her ikisi de bir çeşit talep idaresi siyasetiydi. Para arzının artırılması, faizlerin düşük tutulması talep artırıcı sonuçlar yaratacak ve ekonomiler canlanacaktı. Fed’in Avrupa Merkez Bankası, Birleşik Krallık Merkez Bankası ve Japon Merkez Bankası izledi. Nitekim de gelişme beklendiği üzere oldu ve ekonomilerde ağır da olsa toparlanma yaşandı. Ne var ki bu büyük gevşeme uygulamasına rağmen iktisatların krizden büsbütün çıkması ve eski olağana dönmesi mümkün olamadı.
Para Basarak Tahlilin Getirdiği Kaçınılmaz Son: Enflasyonun Yükselmesi
2021 yılına kadar global sistem, gelişmiş iktisatların piyasaya sürdüğü likidite ve uyguladıkları düşük faiz siyasetine rağmen enflasyon kanadından gelen bir meydan okuma yaşamadı. Bu aslında o vakte kadar ortaya konulan para siyaseti görüşlerine uymayan bir sonuçtu. O vakte kadar iktisatçılar ortasında para arzının gerçek büyümeden süratli artırılması ve faizlerin düşük kalması, bilhassa de gerçek faizlerin negatif seviyede tutulması halinde enflasyonun yükseleceği görüşü hakimdi. Uzun yıllar merkez bankalarının izlediği para siyasetine bu görüş hâkim olmuştu. Global krizle birlikte ‘ne kıymetine olursa olsun ekonomiyi canlı tutmak, resesyona sokmamak fikri ön plana çıkınca faizlerin düşürülmesi ve para arzının, nakdî gevşeme (quantitative easing) ismi altında, genişletilmesi gündeme geldi ve son 15 yıla bu yaklaşım damgasını vurdu. Bu uygulamanın birinci 14 yılında şaşırtan biçimde o geçmişin çok korkulan çelişkisi yani para arzını artırarak sağlanacak büyümeyle enflasyonun aksi taraflı ilgisi ortaya çıkmadı. Tam bilakis para arzının artırıldığı ekonomilerde enflasyon düşük seviyede kalmaya devam etti. Hatta vakit zaman enflasyonun biraz artmasının iktisadın canlanmasına yardımcı olacağı düşünüldüğü için enflasyonun yükselmemesinden tasa duyuldu. Bu, en çok Japon iktisadında geçerliydi.
Geçmişte rastlanmayan bu şaşırtan gelişmenin temel nedenlerinden birisi geçmiştekinden farklı olarak sermaye hareketlerinin özgür bırakılmış olmasıydı. Globalleşmenin asıl özelliği sermaye hareketlerinin özgür kalması sonucu paranın ve finansal yatırımların dünyanın her köşesine hiçbir pürüzle ve kontrolle müsabakadan seyahat edebilmesiydi. Çıkar nerede yüksekse finansal yatırımlar oraya yöneliyordu. Hasebiyle ABD’de ya da Avrupa’da global kriz nedeniyle piyasaya sürülen yüksek ölçüdeki para, evvel bankalara oradan yatırım fonlarına ve onlar aracılığıyla getirinin yüksek olduğu gelişme yolundaki ülkelere akıyordu. Hasebiyle bu büyük nakdî genişleme parayı basan ve piyasaya süren ülkelerde değil o paraların gittiği yerlerde enflasyon yaratıyordu. 2021 yılının ortalarından itibaren görünüm değişmeye başladı. Salgının yarattığı tedarik zinciri bozulması, başta petrol olmak üzere çeşitli kritik malların fiyatlarının yükselmesiyle birlikte enflasyonist tesirler ortaya çıkmaya yöneldi ve ABD’de tahvil faizleri yükselişe geçti. 2022 başlarında bu olumsuz görünüme Ukrayna savaşının yarattığı külfetler eklendi. Bu gelişme petrol fiyatlarını daha üst itti ve enflasyonu daha da yükseltti.
Bu gelişmeler dünyaya dağılmış olan dolarların ABD’ye dönmeye başlamasına yol açtı ve birinci defa para arzı genişlemesi Amerikan iktisadı üzerinde ek enflasyonist tesirler yarattı. Fed, bir mühlet bu tesirlerin süreksiz olduğunu düşünerek faizlere müdahale etmedi. Misal bir durum Avrupa’da da görüldü. Sonuçta gelinen etapta Fed, faiz artırmak zorunda kaldı, şimdilerde bir yandan da piyasaya çıkardığı likiditeyi geri çekmekten kelam etmeye başladı. İngiltere Merkez Bankası da tıpkı yolu izliyor. Şimdilik nakdî sıkılaştırmadan kelam etmese de bir müddettir faiz artırımı yapıyor. Avrupa Merkez Bankası’nın faizleri artırması da çok uzak değil üzere görünüyor.
Bugünkü sorun kriz öncesindeki problemle birebir: Büyümeyi mümkün olduğunca yüksek tutmak mı enflasyon mu? Kriz sonrasında büyüme önceliği almış, enflasyon korkusu kenara itilmişti. Bugün gelişmiş iktisatların karşısındaki sorun artık enflasyondaki yükseliş. Gelimiş ekonomiler, düne kadar düşük faizle enflasyona yol açmadan sürdürdükleri ekonomik nizamı bugün artık düşük faiz – yüksek büyüme bağıyla taşıyabilecek durumda görünmüyorlar.
Bu çelişkili durumu aşağıdaki tabloda gösterelim (veriler Haziran 2022 ayına aittir:)
Kamu Kısmı Borçluluğu
Küresel kriz sonrasında yükselen kamu kısmı borç stoku / GSYH oranı, Covid-19 Salgını öncesinde sürat kesmiş durumdaydı. Salgınla birlikte tekrar yükselişe geçti. Bundan 30 yıl evvel gelişme yolundaki iktisatların kamu bölümü borç yükü yüksek, gelişmiş iktisatların kamu kesiti borç yükü epey düşüktü. O periyotlarda gelişmiş ekonomiler, borçlarını ödeyemeyecek duruma düşen başta Latin Amerika ülkeleri olmak üzere gelişmekte olan ekonomiler için çeşitli borç düşürme planları hazırlarlar, bu ülkelerin borçlarını azaltmaya çalışırlardı. Aşağıda yer alan tablo bize bu durumun bilakis döndüğünü; asıl borçlu pozisyona gelişmiş iktisatların geldiğini gösteriyor.
Gelişmiş iktisatların kamu bölümü borç yükü yüzde 125 iken gelişmekte olan iktisatların borç yükü yüzde 65. Japonya yüzde 259 ile en borçlu iktisat unvanını alırken onu İtalya (yüzde 160) ve ABD (yüzde 133) izliyor. Gelişmekte olan ekonomiler içinde kamu kesiti borç yükü en yüksek olan iktisat Brezilya (yüzde 92.) Günay Afrika (yüzde 85) ve Hindistan (yüzde 83) onu izliyorlar. Türkiye, kamu kesiti borç yükü bakımından hayli uygun bir pozisyonda (yüzde 40.)
2022 yılı için global iktisadın en olumsuz görünümü; iktisatların giderek daha borçlu hale gelmesi olarak karşımızda duruyor. Devletler, özel kısma ve bireylere borçlular ve bu borç giderek artıyor. Bu sorunun tahlili ileriki yıllara ertelenmiş üzere görünüyor.
Küresel Krizin Üçüncü Aşaması
Küresel krizin üç basamaklı olacağını birinci defa 2011 yılında Radikal’de yazdım. Bu yazımda birinci etapta ABD’nin, ikinci basamakta Avrupa’nın etkilendiğini ve bu iki basamakta Çin başta olmak üzere gelişmekte olan iktisatların krizden pek etkilenmediklerini, ama üçüncü basamakta krizin Çin ve öbür gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkacağını anlattım (http://www.radikal.com.tr/yazarlar/mahfi-egilmez/krizin-ucuncu-asamasi-1064748/)
İkinci yazımı 2019 yılında bu blogda yazdım. Bu yazımda global krizde üçüncü etaba gelindiğini ve Çin’den başlayan çöküşün gelişmekte olan ülkeleri vuracağını yazdım. Şayet bu evrede kriz durdurulamazsa uzun sürecek bir kriz kısır döngüsüne girileceğini ve bir ve ikinci basamakların tekrarlanacağını anlattım. (https://www.mahfiegilmez.com/2019/10/geldik-krizin-ucuncu-asamasna.html)
Bunları yazarken Covid – 19 salgını elbette ki öngördüğüm bir şey değildi. Ancak global krizin tesiriyle dünyanın çabuk panikleyen bir yapıya geldiğini ve en ufak bir sallanmada krizin tekrarlanacağını düşünüyordum. Ekonomiyi, sıkça başvurulan bir örmekten hareketle, insan bedenine benzetirsek bu tıp krizlerin tesiri bedenin bağışıklık sisteminin zayıflaması üzere tesirler yaratır. Nasıl ki bağışıklık sistemi zayıflamış bir insanın bedenine mikrop girdiğinde, virüs bulaştığında önemli problemler yaratabilirse krize girmiş ekonomilerde de tıpkı şey olur. Rastgele bir istikrarda yaşanan bozulma bütün sistemi tehdit eder.
Küresel krizin bir ve ikinci evreleri sisteme önemli ziyanlar verdi. Yeniden ekonomik sistemi beşere benzetirsek nasıl ki hastalanan bir beşerde moralin yüksek tutulması tedaviye dayanak verirse ekonomik sistemde de insanların beklentilerinin olumlu olması krizden çıkışa dayanak verir. Bugün içinde bulunduğumuz durum beklentilerin çok makûs olduğu bir kademeyi temsil ediyor. O nedenle buradan çıkış o kadar kolay değil.
Küresel krizin bu evreden sonra global sistemin tümünde büyük tahribat yapması kaçınılmaz görünüyor. Her şeyden evvel artık yatırımcılar çok daha ürkek olacaklar ve kolay kolay risk alıp yatırım yapmayacaklar, beşerler harcamalarını kısarak kendilerini sağlama almak isteyecekler ve bu durum iktisatların daha da ivme kaybederek küçülmesine yol açacak. Bu kademede mali genişlemenin ve faiz indirimlerinin evvelki kademelerde olduğu kadar olumlu tesir yaratması mümkün görünmüyor.
Yeni Bir Bretton Woods Gereksinimi
Sermaye hareketlerinin hür kalmasıyla birlikte ulus devletlerin kendilerine has para ve maliye siyasetleri birbiriyle çelişmeye başladı. O nedenle bu siyasetleri koordine edecek bir otoriteye gereksinim var. Bu otorite Bretton Woods’un IMF’si üzere bir otorite de olabilir ABD üzere bir hegemon devlet de. Bu otoritenin global sistemin tümünde geçerli kuralları belirleyip uygulamayı yönlendirmesi gerekiyor. Dünyanın birçok mevzuda birlikte hareket etmesinin, araştırma güçlerini birleştirmesinin, laboratuvarların, araştırma merkezlerinin birbirleriyle bilgi paylaşmasının ne kadar gerekli olduğunu salgın olayı adeta gözümüzün içine soktu. Buna rağmen bu alanda çok fazla yol alınabilmiş değil. Zira kapitalizmin temelinde yatan kârı maksimize etme güdüsü, ömrü sağlıklı sürdürebilme güdüsünden bile güçlü görünüyor hala.
Ne yazık ki bu hususlarda ortaya atılan ‘büyük sıfırlama’ üzere görüşler, sunulmaya çalışıldığı kadar günahsız değil. Bu tıp yaklaşımlar o günahsız görünüşlerinin altında aslında dünyanın, gelişmiş ülkelerin hatta sırf ABD ve kısmen Avrupa’nın egemenliği altında toparlanması, seçkinlerle halk, zenginlerle yoksullar, yönetenlerle yönetilenler ortasında ayrımlar yapılması üzere yırtıcı birtakım yaklaşımları gizliyor.
Geçmiş, geleceğin aynasıdır derler. O nedenle bu temiz görünüşlü yaklaşımların kimler tarafından ortaya atıldığına dikkat etmek gerekir.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır.
