Müjde Işıl – Boynuz kulağı geçecek mi, birinci sinemayla söylemek sıkıntı lakin ortada geleceği parlak bir sinemacı olduğunu görmek mümkün. Cafer Panahi’nin oğlu Panah Panahi’nin yönettiği birinci uzun metraj olan “Hit the Road/Yola Devam”da bunun ipuçları var.
Başından sonuna, bir yol öyküsü var karşımızda. Anne-baba ile büyük ve küçük erkek kardeşten oluşan dört kişilik bir aile, sonradan kiraladıklarını öğrendiğimiz bir otomobille yoldalar. Küçük kardeş çok yaramaz ve çokbilmiş. Abinin yüzünde ise hüzün ve tasa var. Babanın bacağı kırık görünüyor, annenin ise dik durmaya çalışsa da kalbi kırık. Yol aldıkça ailenin hayatının en sıkıntı vakitlerinden birini yaşadığını anlıyoruz.
Senaryoyu da yazan Panah Panahi, sayfaları çevrilerek okunan kitap misali bir sinemaya imza atmış. Sinemanın başında bu öykünün bir hayal, vefattan sonraki bir seyahat ya da arafta kalma hâli olduğunu zannedebilirsiniz. Sık sık vefattan bahsedilmesi de kıymetli. Aslında ailenin yaşadıklarından anlıyoruz ki bu, aslında hepsinin toplamı. Zira farklı düşecek bir aile, kelam konusu olan. Ailenin büyük oğlunu yolcu etmek için bir aradalar. Tahranlı bu ailenin, neden büyük oğullarını yurt dışına kaçak geçirmeye çalıştıklarını net olarak açıklamıyor sinema. Bunun politik bir neden olduğunu varsayım etmek mümkün. Panahi’nin asıl odaklandığı aile bireylerinin bu ayrılıktan nasıl etkilendiğini anlatmak. Kıssayı dramatize etmemek için itina gösteriyor. Kıssanın en hüzünlü iki anında genel plana geçiyor. Mizah özellikle küçük kardeşin zıvanadan çıkmış hâlleri ve babanın ona reaksiyonlarında besleniyor. Yolda karşılaştıkları bisikletçinin kurnazlığı da…
Anne ile büyük oğulun münasebeti ise öykünün duygusal boyutunu üstleniyor. Panahi kamerasını tek bir karaktere odaklamamaya çalışıyor ancak Pantea Panahiha’nın muvaffakiyetle canlandırdığı anne, kıssada daha geniş bir yer hak ediyor; keza büyük oğul da… Zira merak ögesi daha çok onların üzerine heyeti.
İran’da sinema çekmesi ve yurt dışına çıkması yasaklanmış bir sinemacının oğlu ve bu olayın tehdit ögesi olarak kullanılmaması için ülkesini terk etmiş bir ablanın kardeşi olarak Panah Panahi, kıvamlı lisanı ile İran sinemasına tazelik getiriyor birinci sinemasıyla. Bir de ipucu: Birtakım sahnelerde Nuri Bilge Ceylan sineması izliyormuş üzere hissedebilirsiniz.
Asgari, Farhadi’ye karşı
İran sinemasının son devirdeki en yaratıcı sinemacıları, aslında birbirine tezat anlayışla sinema çekiyor
Abbas Kiarostami, Muhsin Mahkmalbaf, Mecid Mecidi, Cafer Panahi… İran sinemasını bugüne gelmesinde ve dünya sinemasını da etkilemede usta sınıfındalar. Bazen çocuklar üzerine heyeti, senaryosunda kıssanın kendisinden çok hayatın ritmini ve algısını önceliklendiren, natürel ki baskılarla, yasaklarla boğuşurken sembollere yükledikleri manalarla bunları aşmaya çalışan bir sinema lisanı oturttular.
Asghar Farhadi ise 10 seneyi aşkındır neredeyse tek başına İran sinemasıyla özdeşleşmiş durumda. Oscar’dan Altın Ayı’ya kadar her statüde kabul ve takdir görüyor. Son sineması “Kahraman” için intihalle suçlansa da (o, bunu reddediyor) yarattığı lisanın efsanesi bitecek üzere görünmüyor. Farhadi kendine has bir senaryo matematiği kurdu ve bu onun markası oldu. Farhadi’nin güçlü kalemi, karakterleri ve olayları adım adım çözülen bir bulmaca olarak sunuyor. Her açılan kilit veyahut açığa çıkan sır, bir oburunun anahtarı oluyor. Yarattığı karakterlerin yalnızca İran’da değil, her toplumda bir karşılığının olabilmesi, Farhadi’nin lisanını evrenselleştiriyor.
Peki, her şey göründüğü kadar mükemmel mi? Kendisi kabul etmiyor, hayranları da bu yaklaşıma sıcak bakmıyor lakin Farhadi sinemalarının bayan karakterleri çoğunlukla sıkıntılı. Bunu kör parmağım gözüne yapmıyor fakat hissettiriyor. Bayan karakterler bariz halde makus olarak yansıtılmasa da aksiliklere neden oluyor. “Elly Hakkında”da bayanın sakladığı sır, “Bir Ayrılık”ta yeniden bayanın boşanmak istemesi, makus olayların başlangıç nedeni mesela. Farhadi erkekleri kurban olarak kodluyor ve seyircinin onlar için üzülmesini önemsiyor. Bayanların İran toplumunda yaşadığı kısıtlamalardan çok bundan erkeklerin gördüğü ziyanı anlatmayı tercih ediyor.
Farhadi’nin antitezi bir sinemacı da var: Ali Minimum. Farhadi’den 10 yaş küçük, 1982 doğumlu. Şimdi Farhadi kadar güçlü filmografisi yok lakin “Kaybolma” ve “Yarına Kadar” isimli iki sinemasıyla bile kederini açıkça tabir ediyor. “Kaybolma” yaşadıkları bağ sonrası kanaması durmayan genç kız ile onun erkek arkadaşının hastane hastane dolaşmasını takip ediyor. Karşılarına daima ahlaki ve bürokratik pürüzler çıkıyor. “Yarına Kadar”da ise evlilik dışı münasebetten çocuk sahibi olan ve bunu ailesinden gizleyen genç bir bayanın tek bir gününe odaklanıyor. O bir gün boyunca bebeğini emanet edeceği birisini bulmaya çalışıyor genç anne; çocuğuna sahip çıkmayan baba da dâhil. Ali Taban, iki sinemasında de İran’da bayanın özgür iradesiyle var olmasının zorluklarını ajite etmeden ve tansiyonu yükselterek anlatıyor. Bayanlar, pak erkeklerin başını yakan sebepler değil onun sinemasında, tam bilakis toplumun ikiyüzlü ahlakçılığının kurbanı. Seyirciye çözülecek bulmaca değil, çözülmesi gereken toplumsal problemleri gösteren Ali Taban, sanatta kaçak güreşmemenin güçlü bir örneği.
