Dr. Mahfi Eğilmez*
Yİ-ÜFE ve TÜFE Tarifi ve İki Endeks Ortasındaki Tarif ve Kapsam Farklılıkları
Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi (Yİ-ÜFE); muhakkak bir referans periyodunda ülke iktisadında üretimi yapılan ve yurt içine satışa mevzu olan eserlerin üretici fiyatlarını vakit içinde karşılaştırarak fiyat değişimlerini ölçen fiyat endeksidir.
Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE); hane halklarının tüketimine yönelik mal ve hizmet fiyatlarının vakit içindeki değişimini ölçen bir fiyat endeksidir. Endekste aydan aya ortaya çıkan değişimi ölçmek suretiyle enflasyon oranı hesaplaması yapılıyor.
Son yıllarda Yİ – ÜFE (yurtiçi üretici fiyat endeksi) ile TÜFE (tüketici fiyat endeksi) ortasındaki farkın açıklığı iktisatla uzaktan yakından ilgilenen herkesin ilgisini çekiyor ve bu farkın nasıl oluştuğu nereden geldiği, kapanıp kapanmayacağı soruları soruluyor. Öncelikle bu iki endeksi açıklayalım ve ortalarında kapsam ve hesap farkı olup olmadığını ortaya koyalım.
İki endeks ortasında kapsam farkları var: (1) Yİ-ÜFE’de yurtiçi üretimde değerli hisseye sahip olan üreticilerin yaptığı üretim, TÜFE’de ise tüketmek maksadıyla yurtiçinde mal ve hizmet satın alımları endeksin kapsamını oluşturuyor. (2) Yİ-ÜFE’de sırf sanayi dalının (madencilik, taş ocakçılığı, imalat sanayi, elektrik ve gaz üretimi, su sağlanması sektörleri) ürettiği mallar endekse dâhil ediliyor. Bir öbür deyişle ziraî üretim, hizmet üretimi (taşıma, ulaştırma, haberleşme, ticaret, finansal hizmetler, kamu hizmetleri vb.) Yİ-ÜFE’de kapsama dâhil değildir. Buna karşılık TÜFE’de hane halklarının, yabancı ziyaretçilerin ve kurumsal nüfusun yurtiçinde yaptığı tüm sonuncu mali tüketim harcamaları, hangi dala yöneldiğine bakılmaksızın, dikkate alınıyor. (3) Yİ – ÜFE’de endekse yurt içinde üretimi yapılan seçilmiş sanayi eserlerinin, KDV, ÖTV vb. dolaylı vergiler hariç, peşin satış fiyatları alınıyor. Buna karşılık TÜFE’de bütün mal ve hizmetler ortasından hane halkı anketlerine nazaran seçilmiş mal ve hizmetlerin kullanıcıları tarafından satın alış fiyatları alınıyor. Bu fiyatlar, Yİ-ÜFE’den farklı olarak KDV, ÖTV üzere dolaylı vergiler dâhil peşin ödemeler olarak belirleniyor. TÜFE’de fiyatlar endekse alınırken taksitli satışlar üzerinden fiyatlandırmalar yahut mutabakatlı fiyatlar dikkate alınmıyor. (4) Yİ-ÜFE’de Fiyatlar, web üzerinden elektronik ortamda derleniyor. Bu derlemeler sanayi kapsamında yer alan hususlar için her ayın 5, 15 ve 25’inci günlerinde yapılırken ham petrol, doğal gaz, elektrik, gaz üretim ve dağıtımı kesimleri için bir ay gecikmeli olarak ağırlıklı ortalama fiyatlar üzerinden gerçekleştiriliyor. TÜFE’de ise data derlemesi alanda yapılıyor. Taze zerzevat ve meyveler, futbol maçına giriş fiyatı, LPG, tüp gaz ve seçilmiş 16 besin eseri haftada bir sefer, öteki eserler ayda iki sefer derleniyor. Mücevher(altın), sigaralar akaryakıt ve mazot fiyatları günlük olarak izleniyor. Barkod dataları ve Internet üzerinden derlenen fiyatlar da günlük derleniyor. TÜFE yayımlanma tarihindeki zamanlılık nedeniyle ayın 1’ile 24’ü ortasındaki fiyatlar hesaplamalara dâhil ediliyor.
Görüleceği üzere Yİ-ÜFE ile TÜFE ortasında sadece üretim ve tüketim kademesindeki fark değil birçok hususta farklar var. Hasebiyle bu iki endeksin birbirinden faklı sonuçlar vermesi bu kapsam ve çerçeve farkından kaynaklanıyor. Bu ortada kurlarda ortaya çıkan yükselişin de birinci evrede imalatta kullanılan girdi fiyatlarını etkilemesi hasebiyle Yİ-ÜFE’yi etkilediğini sonraki evrelerde TÜFE’ye yansıdığını da vurgulayalım. Öte yandan kur artışlarının TÜFE’ye yansıması daha hudutlu kalıyor. Zira Yİ-ÜFE’de kapsanan sanayi kesiti kur artışından en fazla etkilenen bölümdür, buna karşılık tarım ve hizmetler kesitleri kur artışında sanayi kısmı kadar etkilenmez.
İki Endeks Ortasındaki Oran Farklılıkları
Buraya kadar anlattığımız kapsam ve tarif farklılıkları Yİ-ÜFE ile TÜFE ortasında oran farklılıkları ortaya çıkmasına yol açıyor. Artık de bu iki endeks ortasında ortaya çıkan ve son yıllarda giderek açılan oran farklarına bir bakalım.
Aşağıdaki grafik Yİ-ÜFE ile TÜFE bilgilerinin gelişimini gösteriyor (grafik; TÜİK’in Yurtiçi Üretici Fiyat Endeksi ve Tüketici Fiyat Endeksi raporlarındaki datalardan yararlanılarak tarafımdan hazırlanmıştır.)
Grafik bize Yİ-ÜFE ve TÜFE endeksleri ortasında giderek açılan bir fark olduğunu gösteriyor. Asıl kopma 2021 yılında başlıyor ve 2022 yılında fark süratle büyüyor. Bu iki endeks ortasında üst açıkladığımız nedenlerle fark olması olağandır. Lakin bu kadar büyük bir fark olağan gözükmüyor. Bu farkın olabilmesi için sanayi kesitindeki fiyat artışlarına karşılık öteki kesitlerde çok daha düşük artışlar hatta kimilerinde eksi fiyat artışları olması gerekiyor. Halbuki ziraî üretimde gübreden tohuma, sulamadan taşımaya kadar olağandışı fiyat artışlarının tesiriyle besin unsurları fiyatlarında çok yüksek artışlar kelam konusu. Eğitim fiyatlarında, ulaştırma hizmetlerinde, doğalgaz fiyatlarında, elektrik satş bedellerinde, akaryakıttaki artışlar bunların altında değil. Bütün bunlar TÜFE endeksinin gerçek durumu yansıtmadığı konusundaki tezleri güçlendiriyor. Hakikaten ENAGrup’un ölçümlerinde e-TÜFE ismini verdikleri tüketici fiyat endeksi Mayıs ayı prestijiyle 160,76 olarak hesaplanıyor (TÜİK TÜFE: 73,50.)
Sonuç ve Teklif
Yİ-ÜFE ve TÜFE ortasında tarif ve kapsam farklılıkları nedeniyle oran farklılıkları olması olağandır. Buna karşılık bu oran farklılıkları son aylarda görülen farklar kadar yüksek olduğunda olağanlığını yitirmeye başlar. TÜİK hakkındaki kuşkuları girebilmenin yolu TÜİK’in devletten, maaş ödemeleri ve yöneticilerinin atanmaları dâhil, büsbütün bağımsız bir yapıya kavuşturulmasından geçer.
Kendinize palavra söylemeye başlamışsanız hiçbir yanlışınızı düzeltemeyeceksiniz demektir.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır.
