Mahfi Eğilmez*
Kurlar niye yükseliyor?
Zira ülkenin çok fazla ve yüksek dereceli riskleri var. Bu riskler; komşularla meselelerden, yargı bağımsızlığı düşüncesine, merkez bankası bağımsızlığının zedelenmesinden faiz siyasetinin yanlışlığına, fikir ve tabir özgürlüğü eksikliğinden döviz rezervlerinin eksiye düşmesine kadar çabucak her alanda mevcut. Sayıları ve tartıları vakit içinde azalacak yerde artıyor. Sonuçta ülke riskini ölçmeye yarayan CDS primi, Türkiye’yi, dünyanın en riskli üç iktisadından birisi pozisyonuna getiren 700’ler seviyesine yerleşiyor. O denli olunca Türkiye’ye yatırım yapmak isteyenler vazgeçiyor, borç vermek isteyenlerin sayısı düşüyor, iştahı azalıyor. Yurtiçinde yerleşik olanlar ise iktisattaki risk artışının eninde sonunda enflasyonu artıracağını ve TL’ye verilen faizin enflasyonla kaybedecekleri satın alma gücünü yerine koymaya yetmeyeceğini görerek dövize geçmeye yöneliyor. Döviz arzı gereğince artmazken döviz talebi yükseldiği için de kurlar yükseliyor.
Enflasyonun yükselmesinin nedeni ne?
Enflasyonun iki temel nedeni var: Maliyetlerin yükselmesi (maliyet ya da arz enflasyonu deniyor) ve talebin, arzdan daha süratli artması (talep enflasyonu deniyor.) Türkiye’de yaşanan enflasyonun temelinde bu iki neden de var. Maliyetler, üstte değindiğimiz üzere kurlardaki artış nedeniyle yükseliyor. Zira Türkiye, üretimde önemli ölçüde ithal girdi kullanıyor. Kur yükselince ithal girdi maliyetleri, hasebiyle üretim maliyetleri ve giderek satış fiyatları artıyor. Kur daima yükseldiği için de bu artış süreklilik kazanıyor ve maliyet enflasyonuna yol açıyor. Enflasyon yükselince, fiyatlar, kiralar, taşıma maliyetleri başta olmak üzere başka maliyet kalemleri de yükseliyor ve kur yükselişiyle başlayan maliyet enflasyonu öbür kalemlerle de beslenerek hızlanıyor. Maliyetlerle başlayan enflasyon artışı tüketicileri, faizin de enflasyonun altında olması nedeniyle, paradan kaçmaya, mal alıp stoklamaya, öne çekilmiş talep tesirinde kalarak harcamalarını artırmaya itiyor ve bunun sonucunda da talep enflasyonu ortaya çıkıyor. Sonuçta risklerin yüksekliğinin yarattığı olumsuz ortamda faizin düşürülmesiyle doruk noktasına çıkan yanlış iktisat siyaseti uygulaması maliyet ve talep enflasyonunun birbirini beslemesiyle karma bir enflasyona dönüşüyor.
Merkez Bankası bu kadar döviz sattığı halde dövizleri nasıl bitmiyor?
20 Mayıs 2022 tarihi prestijiyle Merkez Bankası’nın brüt rezervleri, 40,3 milyar doları altın, 60 milyar doları döviz olmak üzere, 100,3 milyar dolar. Bunun 89 milyar doları ödünç rezerv, yani bankaların zarurî karşılıkları yahut mevduat olarak Merkez Bankası’nda duran varlıkları. Kalan 11,4 milyar doları Merkez Bankası’na ilişkin, buna net rezervler deniyor. Ayrıyeten Merkez Bankası’nın rezervlerinin içinde 63,3 milyar dolar fiyatında swap süreciyle alınmış ödünç rezervler var. Bunları da fikir swap hariç net rezervler – 52 milyar dolar olarak hesaplanıyor.
Swap hariç net rezervler – 52 milyar dolar olsa da brüt rezervler 100,3 milyar dolar. Yani Merkez Bankası, mecburî karşılıkları bankalara iade etmediği, bankalar Merkez Bankası’ndaki döviz mevduatlarını çekmediği ve swap süreci karşılığı ödünç alınan dövizler geri ödenmeyip yenilendiği sürece Merkez Bankası’nın elinde, kullanabileceği 100,3 milyar dolar rezerv var demektir. Öte yandan Merkez Bankası’nın piyasaya sattığı dövizler de yok olup gitmiyor. Merkez Bankası dövizi bankalara satıyor, bankalar bu dövizlerin bir kısmını döviz almak isteyenlere mevduat yapıyor. Bu periyotta dövizle kimse kredi almadığı için o dövizlerin kıymetli bir kısmını bankalar, ya müşterilerinin dış borç ödemelerinde kullanmak için dışarıya transfer ediyor ya da TL kredi talebini karşılayacak TL likiditeyi bulabilmek için Merkez Bankasına geri satıyor. Böylelikle Merkez Bankası, bankalara döviz sattığında bir kısmı bir müddet sonra kendisine geri dönüyor, karşılığında piyasada o kadar TL kalıyor. Bunlara ek olarak ihracat gelirlerinin yüzde 40’ı ve kur muhafazalı mevduat uygulamasıyla TL’ye dönen dövizler Merkez Bankası’na yatıyor ve rezervler ortasına giriyor. Ne var ki ithalat, ihracattan büyük olduğu için gelen dövizden fazlası tekrar dışarı gidiyor. Risklerde azalma olmadığı için dövizlerin bir kısmı de yastık altına giderek sistem dışına çıkıyor. Merkez Bankasının sattığı ile bankaların Merkez Bankasına geri sattığı dövizler ortasındaki fark Merkez Bankasının rezervlerini azaltıyor.
Özetle söylemek gerekirse Merkez Bankasının rezervleri kullanarak dövize müdahalesi, çektiği suyu birebir kuyuya geri basan bir çeşit emme basma tulumba üzere çalışıyor. Ne var ki ortada bir kur muhafazalı mevduat üzere ek su eklense de her çekip basmada giderek artan sızıntılar olduğu için kuyudaki su ölçüsü azalıyor.
*Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır.
