Savaş Sarıaltun | [email protected]
Çayönü Doruğu Hafriyat Lider Yardımcısı
Birden fazla karşılığı olan kültür, bir kavram olarak çok pencereli bir oda üzeredir. Seçtiğiniz her pencerenin bakış açısı sizin o odanın nasıl olduğunu, düzenlenme biçimini, alan kullanımını ve renklerini farklı anlamlandırmanıza neden olur. Güneydoğu Anadolu Neolitiği, çağdaş kültürün bugünkü biçimini almasında rol oynayan neredeyse tüm yaratımların, tecrübelerin ve yanlışların saptandığı bir kültür alanıdır.
Güneydoğu’daki gelişmelere geçmeden evvel kısaca Neolitik (Neo=yeni, lithic=taş) Dönem’in özelliklerine değinmek faydalı olacaktır. Buzul Çağları yaklaşık 12 bin yıl evvel sona ermiş. Beşerler, yeni iklimsel ve çevresel şartlara karşı, milyonlarca yıllık tecrübeleri ve zihinsel gelişimleri ile ömür biçimlerinde değişiklikler gerçekleştirmeye başlamışlar. Anadolu’nun da içinde bulunduğu Önasya’da değişen hayat biçiminin birinci yansıması, yerleşik hayatın başlamasıdır. Bölgede yaşayan beşerler, daha evvel besin kaynaklarına bağlı olarak kurulan mevsimlik yerleşmelerde barınırken, bu devirde tüm yılı besin kaynaklarının güçlü olduğu bölgelerde geçirmeye başlamış, böylelikle birinci kalıcı yerleşmeler oluşmuştur. Bu süreçte iklim ve coğrafya şartlarına uygun yeni yapı biçimleri, yeni taş ve obsidiyen aletler geliştirilmiş; kilden çanak çömlek üretilmiş, tarıma başlanmış, hayvanlar evcilleştirilmiş, yerleşik köyler oluşmuş, anıtsal boyutlarda heykel ve kabartmalar yapılmıştır. Fakat bütün bunlar bir anda ortaya çıkmamış, yaklaşık olarak M.Ö. 10.000 ile M.Ö. 6000 yılları ortasında, belirli bölgelerde etap evre gerçekleşmiştir.
Mihenk taşları
Geçmişte, Güneydoğu Anadolu coğrafyasının bir kısmını da içine alan Yakındoğu Neolitik kültür bölgesi için birtakım genellemeler yapılmıştır. Meğer son periyottaki yeni hafriyat ve araştırmalar farklı coğrafik bölgelerde, genelden çok farklı sosyo-ekonomik hayat modellerine sahip toplulukların yaşadığını ortaya çıkarmıştır. Yakındoğu coğrafyası göz önüne alındığında bu olağan bir oluşumdur. Son yıllarda kazılan Boncuklu Tarla (Mardin), Gre Fılla, Körtik Zirve (Diyarbakır), Taş Doruklar Projesi’ndeki birçok yerleşme (Şanlıurfa) ile Hasankeyf Höyük ve Sumaki Höyük (Batman) bilgileri Güneydoğu Anadolu Neolitiğini anlamamızda değerli mihenk taşlarıdır. Hasebiyle Güneydoğu Anadolu Neolitik resmi, bildiğimizden çok farklı bir kompozisyona gerçek ilerlemekte, birçok sorunu önümüze sermektedir.
Çayönü’nün eşsiz yanı
Tüm bu gelişim ve değişimlere karşın Çayönü Doruğu Neolitik yerleşmesi kendine has özellikleriyle bu kompozisyonun kıymetli bir paragrafı pozisyonundadır. Diyarbakır’ın Ergani Ovası’nda yer alan Çayönü’nün eşsiz yanı, M.Ö. 9720-M.Ö. 6474 yılları ortasındaki yaklaşık 3 bin yıllık vakit diliminde, köyden günümüz kentine hakikat evrilecek gelişme ya da dönüşümü bütün detaylarıyla kesintisiz olarak sergilemesidir. Burada yerleşik avcı-toplayıcı bir sistemden tarım ve besiciliğe geçiş, akabinde küçükbaş hayvancılık ile yarı göçebeliğe geri dönüş süreci adım adım izlenebiliyor. Kendi doğal akışında geliştirilen, insanlık tarihinin değerli birincilerinden sayılan bakır personelliği, keten dokumacılığı, sepetçilik, dericilik ve özgün obsidiyen “Çayönü Aleti” üzere eserler teknolojik gelişimi yansıtıyor.
Kamusal bir meydan
Mimarlık tarihi açısından da kıymetli bilgiler sunan Çayönü, kol ve kamışlardan yapılan kolay yuvarlak çukur barınaklardan taş ve kerpiç taşıyıcı duvarlı dörtgen yapılara, çatı kurmadan yapı gereçlerine kadar her sorunun çözümlendiği, klasik Anadolu köy mimarisinin temellerinin atıldığı bir yerdir. Izgara Planlı Yapı, Terrazo Tabanlı Yapı, tinsel hayatın değerli öğesi “ata/ölüm kültü”nün temsilcisi Kafataslı Yapı ve üzerindeki dikili taşlarıyla kamusal bir meydan düzenlemesinin birinci örneği niteliğindeki Plaza üzere özgün yapılar Çayönü Tepesi’ni ayrıcalıklı kılmaktadır.
Kültür bir bütündür
Gerek Çayönü Doruğu yerleşmesi gerekse üstte isimleri geçen öbür yeni yerleşmelerin dataları bizlere kültür odasının daha bilinmeyen çok tarafı olduğunu gösteriyor. Daha bakılacak çok pencere, tanımlanacak çok data ve gidilecek çok yol var. Güneydoğu Anadolu Neolitik toplulukları, ellerindeki tüm imkanları denemiş, hayatın daha kaliteli olması ismine tahliller üretmiş ve tahminen de çok fazla yanılgı yapmıştır. Arkeolojik bağlamda kültürün daima ilerleyen istikametlerini görüyor, toplulukların kusurları, deyimlerindeki kişisel yahut toplumsal trajedilerine pek değinmiyoruz. Kültür doğruları, yanlışları, olumlu ya da olumsuz tecrübeleriyle bir bütündür. Çayönü Doruğu tüm bu hakikat ve yanılgıları en ince detayına kadar sunan Neolitik güzergâhta kıymetli bir duraktır.
Savaş Sarıaltun | [email protected]
Çayönü Doruğu Hafriyat Lider Yardımcısı
Birden fazla karşılığı olan kültür, bir kavram olarak çok pencereli bir oda üzeredir. Seçtiğiniz her pencerenin bakış açısı sizin o odanın nasıl olduğunu, düzenlenme biçimini, alan kullanımını ve renklerini farklı anlamlandırmanıza neden olur. Güneydoğu Anadolu Neolitiği, çağdaş kültürün bugünkü biçimini almasında rol oynayan neredeyse tüm yaratımların, tecrübelerin ve yanlışların saptandığı bir kültür alanıdır.
Güneydoğu’daki gelişmelere geçmeden evvel kısaca Neolitik (Neo=yeni, lithic=taş) Dönem’in özelliklerine değinmek faydalı olacaktır. Buzul Çağları yaklaşık 12 bin yıl evvel sona ermiş. Beşerler, yeni iklimsel ve çevresel şartlara karşı, milyonlarca yıllık tecrübeleri ve zihinsel gelişimleri ile ömür biçimlerinde değişiklikler gerçekleştirmeye başlamışlar. Anadolu’nun da içinde bulunduğu Önasya’da değişen hayat biçiminin birinci yansıması, yerleşik hayatın başlamasıdır. Bölgede yaşayan beşerler, daha evvel besin kaynaklarına bağlı olarak kurulan mevsimlik yerleşmelerde barınırken, bu devirde tüm yılı besin kaynaklarının güçlü olduğu bölgelerde geçirmeye başlamış, böylelikle birinci kalıcı yerleşmeler oluşmuştur. Bu süreçte iklim ve coğrafya şartlarına uygun yeni yapı biçimleri, yeni taş ve obsidiyen aletler geliştirilmiş; kilden çanak çömlek üretilmiş, tarıma başlanmış, hayvanlar evcilleştirilmiş, yerleşik köyler oluşmuş, anıtsal boyutlarda heykel ve kabartmalar yapılmıştır. Fakat bütün bunlar bir anda ortaya çıkmamış, yaklaşık olarak M.Ö. 10.000 ile M.Ö. 6000 yılları ortasında, belirli bölgelerde etap evre gerçekleşmiştir.
Mihenk taşları
Geçmişte, Güneydoğu Anadolu coğrafyasının bir kısmını da içine alan Yakındoğu Neolitik kültür bölgesi için birtakım genellemeler yapılmıştır. Meğer son periyottaki yeni hafriyat ve araştırmalar farklı coğrafik bölgelerde, genelden çok farklı sosyo-ekonomik hayat modellerine sahip toplulukların yaşadığını ortaya çıkarmıştır. Yakındoğu coğrafyası göz önüne alındığında bu olağan bir oluşumdur. Son yıllarda kazılan Boncuklu Tarla (Mardin), Gre Fılla, Körtik Zirve (Diyarbakır), Taş Doruklar Projesi’ndeki birçok yerleşme (Şanlıurfa) ile Hasankeyf Höyük ve Sumaki Höyük (Batman) bilgileri Güneydoğu Anadolu Neolitiğini anlamamızda değerli mihenk taşlarıdır. Hasebiyle Güneydoğu Anadolu Neolitik resmi, bildiğimizden çok farklı bir kompozisyona gerçek ilerlemekte, birçok sorunu önümüze sermektedir.
Çayönü’nün eşsiz yanı
Tüm bu gelişim ve değişimlere karşın Çayönü Doruğu Neolitik yerleşmesi kendine has özellikleriyle bu kompozisyonun kıymetli bir paragrafı pozisyonundadır. Diyarbakır’ın Ergani Ovası’nda yer alan Çayönü’nün eşsiz yanı, M.Ö. 9720-M.Ö. 6474 yılları ortasındaki yaklaşık 3 bin yıllık vakit diliminde, köyden günümüz kentine hakikat evrilecek gelişme ya da dönüşümü bütün detaylarıyla kesintisiz olarak sergilemesidir. Burada yerleşik avcı-toplayıcı bir sistemden tarım ve besiciliğe geçiş, akabinde küçükbaş hayvancılık ile yarı göçebeliğe geri dönüş süreci adım adım izlenebiliyor. Kendi doğal akışında geliştirilen, insanlık tarihinin değerli birincilerinden sayılan bakır personelliği, keten dokumacılığı, sepetçilik, dericilik ve özgün obsidiyen “Çayönü Aleti” üzere eserler teknolojik gelişimi yansıtıyor.
Kamusal bir meydan
Mimarlık tarihi açısından da kıymetli bilgiler sunan Çayönü, kol ve kamışlardan yapılan kolay yuvarlak çukur barınaklardan taş ve kerpiç taşıyıcı duvarlı dörtgen yapılara, çatı kurmadan yapı gereçlerine kadar her sorunun çözümlendiği, klasik Anadolu köy mimarisinin temellerinin atıldığı bir yerdir. Izgara Planlı Yapı, Terrazo Tabanlı Yapı, tinsel hayatın değerli öğesi “ata/ölüm kültü”nün temsilcisi Kafataslı Yapı ve üzerindeki dikili taşlarıyla kamusal bir meydan düzenlemesinin birinci örneği niteliğindeki Plaza üzere özgün yapılar Çayönü Tepesi’ni ayrıcalıklı kılmaktadır.
Kültür bir bütündür
Gerek Çayönü Doruğu yerleşmesi gerekse üstte isimleri geçen öbür yeni yerleşmelerin dataları bizlere kültür odasının daha bilinmeyen çok tarafı olduğunu gösteriyor. Daha bakılacak çok pencere, tanımlanacak çok data ve gidilecek çok yol var. Güneydoğu Anadolu Neolitik toplulukları, ellerindeki tüm imkanları denemiş, hayatın daha kaliteli olması ismine tahliller üretmiş ve tahminen de çok fazla yanılgı yapmıştır. Arkeolojik bağlamda kültürün daima ilerleyen istikametlerini görüyor, toplulukların kusurları, deyimlerindeki kişisel yahut toplumsal trajedilerine pek değinmiyoruz. Kültür doğruları, yanlışları, olumlu ya da olumsuz tecrübeleriyle bir bütündür. Çayönü Doruğu tüm bu hakikat ve yanılgıları en ince detayına kadar sunan Neolitik güzergâhta kıymetli bir duraktır.
