Prof. Sencer Ayata anlatıyor; Türkiye Yolsuzluk Endeksi’nde AKP döneminde nasıl 54. sıradan 96. sıraya geriledi; yozlaşmanın yöntemleri ve yaygın olduğu alanlar neler?

ABD li müellif John Steinbeck , Güç yozlaştırmaz Endişe yozlaştırır tahminen de gücü kaybetme korkusu der Escort bayan Birleşik Krallık ın 1800 lü yılların başında başbakanlığını yapmış William Pitt in ise bu bahisteki görüşleri çok daha kolay hatta birtakım etraflarda yaygındır Sınırsız güç sahibini yozlaştırır

Doğu Avrupa ülkelerinin Bayan escort en yaygın problemlerinden biri olan yozlaşmadan Türkiye de neredeyse hiçbir vakit muaf değildi Lakin son yıllarda bilhassa Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi nin devletin bütün kanallarında aktif kontrolü kıymetli ölçüde bertaraf etmesinden Escort sonra Türkiye nin memleketler arası raporlarda daha da seviye kaybına uğradığını gözlemliyoruz Milletlerarası Şeffaflık Örgütü nün her yıl açıkladığı Yolsuzluk Algısı Endeksi ne nazaran Türkiye dünyanın en yozlaşmış 96 ülkesi

Prof Dr Sencer Ayata Türkiye de yürütme üzerinde kontrolün kaybolmasıyla yolsuzluğun önünün açıldığını iktidar tarafından kollanan çevrelerin ise hükûmet değişirse imtiyazlarını kaybedecekleri korkusu içinde yaşadıklarını belirtiyor

Harvard ve Oxford üniversitelerinde konuk akademisyen olarak bulunan geçtiğimiz devirde parlamentoya giren ve CHP idaresinde misyon üstlenen Türkiye nin önde gelen sosyologlarından Prof Dr Sencer Ayata ile Türkiye ve Dünya Toplum ve İnsan başlığı altında yaptığımız söyleşi serisinin 7 kısmında ana temamız yolsuzluk ve yozlaşma

AKP iktidarı periyodunda yolsuzluğun yaygınlaştığını ve siyasi ve ekonomik seçkinler ortasındaki hudutların muğlaklaştığını söyleyen Ayata yolsuzluğun hem siyasette hem de bürokraside daha üst makamlara gerçek çıktığını vurguladı Ayata Söz konusu kaynak dağıtım ve idare biçimi mevcut siyasi iktidarın ayakta kalması gücünü konsolide etmesi ömrünü uzatması ile eş manalı hale gelmiş durumda dedi

Şu an Türkiye de özel çıkarlarla kamu çıkarları bürokrasi ile parti ekonomik seçkinlerle siyasi seçkinler iç içe geçiyor diyen Ayata Günümüzde bu bölümler siyasi iktidarın değişmesiyle ekonomik avantajlarını ve siyasi yüklerini kaybetme korkusu içinde değerlendirmesini yaptı

Sonuçta siyasette muvaffakiyet ölçüsü yolsuzluğu yönetme sanatına dönüşüyor Bu türlü olunca iktidar seçkinlerinin ekonomik çıkarları ile ulusun ekonomik çıkarları birbiriyle çelişik hatta büsbütün zıt hale gelebiliyor diyen Prof Dr Sencer Ayata nın sorularımıza verdiği cevaplar şöyle

Hükümetin yolsuzluk gayreti verdiğini düşünenlerin oranı AKP nin oy oranının dahi altında

Kısa bir mühlet evvel Konda tarafından yapılan bir araştırmanın sonuçları yayımlandı Araştırma sonuçları Türkiye de yurttaşların büyük çoğunluğunun yolsuzluğun arttığı kanısında olduğunu gösteriyor Bu mevzuda yorumlarınız nedir

Gereğince konuşulmadı lakin sonuçlar sahiden çok kıymetli Kıymetli gördüklerimin altını çizmeye çalışayım Araştırma kapsamında yer alanların en az dörtte üçü devlette mahallî idarelerde siyasi partilerde medyada ve özel bölümde yolsuzluğun çok yaygın olduğunu söylüyor Daha da kıymetlisi son vakitte yolsuzluğun arttığını Araştırma yolsuzluk sistemlerinin yurttaşlar tarafından da bilinmeye başladığını gösteriyor Bu aslında son vakitte medyada hususun daha fazla duyurulmaya başlanmasının sonucu Şöyle ki birinci sırayı ihaleler ikinci sırayı gümrük süreçleri ve üçüncü sırayı imar ruhsat işleri almakta Yolsuzlukların artmasının esas nedeninin cezasızlık olduğu düşünülüyor Bu da çok kıymetli Yolsuzluğa karşı hükümetin başarılı bir uğraş verdiğini düşünenlerin oranı AKP nin bugünkü oy oranının dahi altında kalıyor Üstelik AKP seçmenlerinin değerli kısmının başka partilere oy veren seçmenler üzere yolsuzlukların önlenebileceğine yönelik ümit ve beklentileri zayıflamış durumda

Prof Dr Sencer Ayata

Demokratik ve otoriter popülist ülkelerin yolsuzluk puanları

Hocam tekrar elimizdeki sıcak bir bilgiden devam edelim Türkiye Yolsuzluk Algı Endeksi nde son 10 yılın tabanında 180 ülke ortasında 96 sıradayız Sırbistan ve Arjantin üzere ismi yolsuzlukla özdeşleşmiş ülkelerle tıpkı sıradayız Bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz

Milletlerarası yolsuzluk endekslerinde Türkiye nin puanı ve dünya sıralamasındaki yeri süratle düşüyor Milletlerarası Şeffaflık Örgütü nün her yıl açıkladığı Yolsuzluk Algısı Endeksi var Türkiye AKP nin iktidara geldiği 2001 yılında dünya ülkeleri ortasında 54 üncü sırada 2021 de ise 96 ıncı sıraya kadar gerilemiş 2013 te puanı 50 Bu puan 12 puan azalarak 38 puana kadar düşmüş Birinci 10 sırada yer alanlar demokratik ülkeler Puanları 100 üstünden 80 90 ortası Tam bilakis otoriter popülist olarak tanımlanan ülkelerin birçoklarının puanlarının 30 40 ortasında Yani en üsttekilerin lakin yarısı kadar Bir ülkede insan hakları ve demokrasi geriledikçe o ülke yolsuzluk algı endeksinde aşağıya hakikat yuvarlanıyor Zira otoriter rejimler iktidar seçkinlerinin güçlü adamların tam denetimi altına giriyor Siyasi iktidarlar kamunun kaynaklarını istedikleri yerlere istedikleri biçimde aktarıyor Karşısında hesap soracak kimse denetleyecek güç bırakmıyorlar

Gençlerin büyük kısmı torpil düzeni görüyor

Yolsuzluk denince halk ortasında en çok rüşvet anlaşılıyor Lakin günümüzde medyada en çok konuşulan husus iktidar ve yandaşlar bağı Yolsuzluk deyince neyi anlamalıyız

Yakın bir vakte kadar yolsuzluk rüşvetle neredeyse eş manalıydı Rüşvet denince en çok vatandaşla yüz yüze gelen vazifelinin ya da onun üstünün işi yapma karşılığında aldığı armağan para vesaire anlaşılıyordu Natürel daha üst seviyelerde de rüşvet karşılığı iş yaptırma da kelam konusuydu

Günümüzde vatandaşın merkezi idare ve belediyelerle işi katlanarak arttı Fakat bu üslup yolsuzluk azaldı Bir kez rutin süreçlerin birden fazla elektronik ortamda hallediliyor Dahası şöyle bir gözlemimi aktarayım AKP iktidara geldiği birinci yıllarda vatandaşa güzel hizmet vererek yanına çekmeye çalışıyordu Bu gayeyle küçük rüşvetle gayret etmeye çalışıyordu Fakat birebir vakitte işe alımda adam kayırma yani torpil de artmaya başladı Araştırmalar bu bahsin günümüzde gençler için en kıymetli mevzu haline geldiğini gösteriyor Gençlerin büyük kısmı bugünkü nizamı torpil sistemi olarak görüyor İşe almada yetkinliğe donanıma birikime pek bakılmıyor

Kaynak dağıtımında taraflı tercihler

Yolsuzluk en genel manada kamusal yetkinin ve gücün kamu faydası dışında kullanılması demek Birçok alanda siyasetçiler ve kamu vazifelileri yetkilerin kuralların hatta kanunların dışına çıkarak yakınlarını kolluyorlar Kendilerinden olmayanları dışlıyorlar Akraba kayırma ahbap kayırma rant aktarma Topluma ilişkin olan kaynakların şahsî menfaat ya da bir kesim için siyasi dayanak sağlama maksadıyla kullanılması Diyelim kamu bir yatırım yapacak Orada değil burada olacak O şirket değil bu şirket yapacak Kamunun muhtaçlığını o tedarikçi değil bu tedarikçi karşılayacak Tercihi belirleyen siyasi güçle iktidara yakın piyasa aktörleri ortasında çok istikametli çıkar ilgileri oluşmuş durumda Bu ilgilerin yaygınlaştığını verilen örnekleri medya üzerindeki kısıtlamalara karşın duymadığımız okumadığımız gün yok üzere

Yolsuzluğun teknikleri ve yaygın olduğu alanlar

Bu soruyu hem Türkiye hem de dünyadan farklı örneklerle ele alalım istiyorum Yolsuzluğun en yaygın olduğu alanlar hangileri

Ne öne çıkıyor diye soracak olursak kamu ihaleleri diye karşılık vermek mümkün İhaleler konusu mahallî idarelere ait de konuşuluyor ancak birden fazla merkezi hükümetle ilgili Bu nedenle yolsuzluk deyince akla öncelikle kamu kurumları ile özel bölümün buluştuğu alanlar geliyor Yani kamunun mal ve hizmet alımları ile birden fazla inşaat alanında büyük çaplı kamu ihaleleri Burada belirli başlı üç sorun var Alımlar olsun ihaleler olsun şeffaf olarak yapılmadığı belirtiliyor İkincisi tercihli firmalara verilmesi ki tercihler ferdî ya da siyasi kriterlere nazaran belirleniyor Üçüncüsü ortaya çıkan maliyetlerden kamunun büyük ziyana uğradığını gösteren açıklamalar Alışılmış bu listeye yatırım kararlarını teşvik düzenlemelerini de eklemek mümkün Siyasi hedefle yatırımların ve teşviklerin en uygun yerlere değil ayrıcalıklı kimselere ve yerlere kaydırılması üzere Öbür yandan para piyasalarında spekülatif oyunlara ait tezler da yaygın

Tesislerden doğal kaynaklara

Tahminen de hepsinden evvel kentsel rantlar konusunun altını çizmek gerekli Sıkça yapılan ve giderek devletin üst karar organlarına kaydırılan imar planı değişiklikleri bu kapsamda yer alıyor Yer kat yoğunluk üzere araçlar vasıtasıyla arsa fiyatlarının artırılması ve bundan kollanan kimselerin yararlandırılması Ve doğal özelleştirmeler kamu tesislerinden doğal kaynaklara kadar Bu yoldan kayırılan özel kuruluşlara ekseriyetle kıymetinin çok altında saptanan fiyatlarla büyük servetler aktarılması Bunların sonucu hâliyle maliyetlerin artması hak edenlerin dışlanması sistem yozlaşması

Yolsuzluk ve yozlaşma hangi sistemlerle hayata geçiriliyor Bunları ayakta tutan sistemler nedir

Bu hususta yazan Çiğdem Toker başta olmak üzere araştırmacı gazeteciler var Tüm kısıtlamalara karşın kıymetli bilgiler sunuyorlar Bakıyorum bunlara karşılık da gelmiyor Çok sayıda formül var lakin şu üçü öne çıkıyor üzere Bir defa Kamu İhale Kanunu AKP iktidara gelmeden evvel Avrupa Birliği müktesebatıyla ahenk çerçevesinde bir yasa çıkartılmıştı Yasanın birinci halinde bu husus kapsamında sadece beş istisnaya yer verilmişti Hâlihazırda bütün alfabe tamamlandı Yasanın neredeyse tüm sınırlamaları ortadan kaldırıldı İktidar ihaleye çıkmak bir yana kimseye duyurmadan istediği firmaya istediği ihaleyi verebiliyor Hem de büyük ihaleleri Hiç değilse haftada bir bunlara ait bir haber okuyoruz

İkincisi Kamu İhale Kanunu’nun 21’inci hususunun b bendi Bu husus afet yangın öngörülemez büyük felaketler ve yönetimin öngöremediği durumlar için konulmuş Amaç mağdur olan vatandaşların mağduriyetinin vakit kaybetmeden giderilmesi Konut yol köprü okul vesaire Yasa yetkili otoriteye ilana çıkmadan ilgili alanda uzmanlaştığı kabul edilen şirketleri işletmeleri davet ederek pazarlık metodu ile gerekli işleri yaptırma imkanı sağlıyor Bu ihaleler ve alımlar ilan edilmiyor Hesap da sorulmuyor Yatırımların maliyeti kamuoyu ile paylaşılmıyor

Üçüncüsü , Kamu Özel İşbirliği projeleri Bunlar devasa boyutlara ulaştı Altyapı projeleri kent hastaneleri güç projeleri üzere Bu mukaveleler de büyük ölçüde bilinmeyen Kamuoyuna açıklanmıyor Bu mukavelelerde döviz kuru üzerinden yıllar süren büyük ödemeler yapıldığı biliniyor Son yapılan bir açıklamaya nazaran sekiz büyük çaplı proje için 22 milyar lira maliyetin üstüne 32 milyar ek ödeme yapılacakmış verilen teminat üzerinden Böylelikle projelerin toplam maliyeti 2 7 katına çıkıyormuş Bunlar vatandaşların vergileriyle karşılanıyor

Kamu kaynakları büyük ölçüde bu türlü bir sistem çerçevesinde dağıtılıyor Natürel bunlarla da kısmen bağlı olmak üzere arazi tahsisleri ucuz krediler teşvikler vesaire var Devlet alımlarının ve devlet ihalelerinin iktidara yakın firmalara verilmesi büyük maliyet artışlarına yol açıyor Haksız rekabete haksız kara ve kaynak israfına neden oluyor Memleketler arası Şeffaflık Örgütü bu çeşit durumları emanet edilen bir gücün ferdî çıkarlar için berbata kullanılması olarak niteliyor Bunu önlemek için devletler halktan toplanan kaynakların nasıl harcanacağını belirleyen kurallar oluşturuyorlar Demokrasi ve hukuk devleti geleneğinin yerleşmiş olduğu ülkelerde bu cins savrulmaları önlemeye yönelik kurallar ve kurumlar daha güçlü Hükümetler seçimlerde vatandaşlara başka vakitlerde parlamentoya yargıya medyaya sivil topluma daima hesap vermek zorunda kalıyorlar

Son 20 yılı farklılaştıran dört ana başlık

Türkiye de geçmişten günümüze bir yolsuzluk incelemesi yapacak olursak AKP seleflerine nazaran nasıl bir çizgide

Çok başlığı içine alan bir yozlaşmadan kelam ediyoruz Farklı büyüklükte yoğunlukta yaygınlıkta derinlikte çeşitlilikte Hepsi yasa dışı değil kuşkusuz ancak yasal da değil Deniyor ki bunlar bu iktidara mahsus değil her vakit oldu her yerde vardı Yanlışsız lakin her yerde ve her vakit tıpkı içerikte tıpkı çapta ve tıpkı biçimde değil Son 20 yılda nitelik ve nicelik bakımından kıymetli değişiklikler oldu Birkaç ana eğilimden kelam etmek mümkün Birincisi yolsuzluk yaygınlaştı İkincisi büyük çaplı yolsuzluklar aşikâr alanlarda toplanmaya başladı Üçüncüsü gerek özel bölümde gerekse siyasette ve bürokraside üst kısımlara hakikat çıktı Dördüncüsü siyasi ve ekonomik seçkinler ortasındaki hudutlar muğlaklaştı Böylelikle yolsuzluk ağları genişledi ve ağırlaştı

Kelam konusu kaynak dağıtım ve idare biçimi mevcut siyasi iktidarın ayakta kalması gücünü konsolide etmesi ömrünü uzatması ile eş manalı hâle gelmiş durumda

Özel çıkarlarla kamu çıkarları bürokrasi ile parti ekonomik seçkinlerle siyasi seçkinler iç içe geçiyor

Yolsuzluk ile iktidarın niteliği ortasında nasıl bir alaka var

Türkiye de siyasi rejim giderek otoriterleşti Bu süreç son altı yılda perçinlendi Birinci basamakta 2016 2018 yılları ortasındaki OHAL ve bu tarihten itibaren gelen başkanlık sistemiyle İktidarın niteliği bu süreçle birlikte düşünülmeli En kıymetli gelişme devlet tarafından dağıtılan kaynaklarının neredeyse bütünüyle devlet liderinin yetkisi ve inisiyatifine bağlı hâle getirilmesi Bütçeyi dahi TBMM değil lider yapıyor İkincisi hükümetin kamu kaynaklarını nasıl kullandığını denetleyen kurumların etkisizleştirilmesi Bu alan büsbütün yürütme gücünün kontrolü altında

Ancak biraz daha geçmişe gidebiliriz Bu ölçüde yetkiye sahip olmadığı devirde de AKP iktidarı Türkiye yi çoğunlukçu bir anlayışla yönetmeye başlamıştı Sandıktan çıktığını tek başına ulusal iradeyi temsil ettiğini ve bu nedenle aldığı kararlara kimsenin itiraz etmemesi gerektiğini savunuyordu Hakikaten parlamentodaki büyük çoğunluğa dayanarak istediği kararları alıyordu

Popülist iktidarlar kendi zenginlerini yaratıyor

Aslında bu model Türkiye ye mahsus değil Gelişmekte olan ülkeleri elinde tutan popülist iktidarlar misal bir çizgi izliyor İktidarı kendi seçkinlerini yandaşlarını zenginleştirmek için kullanıyorlar Son yapılan Macaristan seçimlerinde en çok konuşulan hususlardan birisi buydu Yani Başbakan Orban ın son yıllarda yakınlarından oluşan yeni bir ekonomik seçkin sınıf yaratması Yalnız Orban değil Rusya da Putin Hindistan da Modi Filipinler de Duterte Brezilya da Bolsonaro Devletin denetimini alan popülist başkanlar siyasi patronaj sistemini esas kaynak dağıtma biçimi haline getiriyor Siyasi iktidarlar ellerinde ne varsa kimseyle paylaşmadan hepsini işlerine geldiği üzere dağıtıyorlar

TIME mecmuası otokrat başkanlarla ilgili sayısının kapağına
Mayıs 2018’de Putin, Erdoğan, Orban ve Duterte’yi taşımıştı

Bu sistemde iktidar tarafından kollanan bir etrafa büyük imtiyazlar veriliyor Kollanan sermaye kesiti ihaleleri alıyor yaratılan rantlardan yararlanıyor hatta çeşitli örnekleri görüldüğü üzere kamusal kontrol ve yargı süreçleri dışında tutulabiliyor Yetki aşımına gidildiği yerlerde hukukun üstünlüğü büsbütün ortadan kalkıyor Özel çıkarlarla kamu çıkarları bürokrasi ile parti ekonomik seçkinlerle siyasi seçkinler iç içe geçiyor Günümüzde bu kesitler siyasi iktidarın değişmesiyle ekonomik avantajlarını ve siyasi yüklerini kaybetme korkusu içinde Sonuçta siyasette muvaffakiyet ölçüsü yolsuzluğu yönetme sanatına dönüşüyor Bu türlü olunca iktidar seçkinlerinin ekonomik çıkarları ile ulusun ekonomik çıkarları birbiriyle çelişik hatta büsbütün zıt hale gelebiliyor Toplumda dayanışma ve adalet duygusu sarsılıyor

İktidar için de ağır bir maliyeti var

Siyaset bilimi eğitimi alanlara genelde yozlaşma ve yolsuzluğun demokratik sistemin kanseri olduğu söylenir Birçok ülkede buna karşı kontrol düzenekleri bulunur Türkiye de durum nasıl Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin nasıl bir tesiri oldu

İstikrar ve denetleme sistemlerinin zayıflatılması bu cins uygulamalara ait hesap sormayı zorlaştırdı Anayasa değişiklikleri sonucu yürütme diğer demokrasilerde görülmesi mümkün olmayan fevkalâde yetkilerle donatıldı Yasama yetkilerine de kıymetli ölçüde ortak oldu Öylesine ki bütçeyi bile parlamento dışında ve parlamentoya karşın yapabiliyor Elhasıl siyasi güç çok derecede merkezileşti Siyasi iktidar aslında parlamentoda da çoğunluğa sahip Böylelikle zayıflatılan yasama gücünün kontrol yetkisi fiilen ortadan kalkmış durumda İkincisi siyasi iktidar yargı üzerindeki kontrolünü de artırdı Siyasi iktidarın yakınları cezalara karşı korunup kollanırken muhalefete yakın iş beşerlerine cezalar yağdırılıyor Devletin uygulamalarını ve harcamalarını inceleyen ve denetleyen BDDK Sayıştay DDK üzere özerk kurumlar işlevsizleştirildi Yargının üst organlarında olduğu üzere bu suralara atamaları zati siyasi iktidar ve lider yapıyor Sivil toplumun sesi kısıldı medya çıktıları büyük ölçüde iktidarın denetiminde Muhalefet yolsuzluk problemlerinin üzerine gidiyor Lakin hukukun işleyişe uydurulduğu ya da baypas edildiği ve demokratik istikrar ve denetlemelerinin değerli ölçüde tasfiye edildiği bir ortamda itirazlar fazla ses getirmiyor Sonuçta sistem usulsüzlükle yolsuzlukla haksız karla adeta özdeşleşiyor Lakin bunun siyasi iktidar için de ağır bir maliyeti var Zira adaletsizlik algısı arttıkça toplumda itimat de zayıflıyor idarenin ve sistemin meşruiyeti de sarsılıyor

YARIN ‘Ahbap çavuş kapitalizmi’ neo liberalizm ve yolsuzluk ortasındaki alaka Türkiye yolsuzluğa karşı hissizleşti mi