Röportaj: Birsen Birdir
Derleyen: Heja Bozyel
İranlı sanatçı Shirin Neshat’ın, Land of Dreams standının Dirimart Galeri’deki son haftası. 111 fotoğraf karesi ve çift kanallı görüntü projeksiyonundan oluşan stant için görüştüğümüz Neshat, “İçimdeki İran’ı kimse benden alamaz” derken ekliyor; “Benim bildiğim ve deneyimlediğim Türkiye müsamahanın, zerafetin ve sanatın ülkesiydi. Farklı dinlerin, farklı görüşlerin bir ortada yaşadığı, rengarenk bir yerdi. Türk halkının bunu tekrar kazanmak için ver gücüyle savaşması gerek. Bugün Türkiye’nin getirildiği nokta çok, çok, çok üzücü ve telaş verici maalesef. Kalbim Türk insanıyla.”
Birsen Birdir Los Angeles’ta, hayranı olduğu Shirin Neshat ise New York’ta. Amerika’nın iki ucunda, Ort Doğu’dan giden 2 bayan. Bu telefon görüşmesi çok uzun saatler sürebilir, göz yaşı ve kahkaha dolu olabilir. Lakin mevzu, Neshat’ın İstanbul’da devam eden standı.
Yani, Neshat’ın, “Amerika ve İngiltere dışında işlerime en çok ilgi gösterilen yerlerden biri” diye nitelendirdiği Türkiye ile olan özel bağını ve “beni özgürleştirdi” dediği son projesinin detayları… Aslında daha sert cümleleri, tarifleri olan bir konuşma bu ancak Neshat’ın da belirttiği politik iklim nedeniyle en “makul” haliyle karşınızda.
Merhaba Shirin, nasılsınız? Nasıl geçiyor günleriniz?
Merhaba! Türkiye’den New York’a yeni döndüm, Türkiye’de daha uzun kalmak isterdim lakin buradaki işlerim çok ağırdı. Hem Tribeca sinema Festivali’ne yetişmek istedim hem de bu hafta yeni projemin görüntü çekimine başlıyoruz. O kadar uzun vakittir Land of Dreams ile meşguldüm ki yeni projem için sabırsızlanıyorum.
Sinemanız bu hafta Tribeca sinema şenliğinde seyirciyle buluşacağı için heyecanlı mısınız?
Elbette bu deneysel sinema, yaşadığım kentin seyircisinin karşısına çıkacak diye heyecanlıyım. Basın ve seyirci tarafından bu sefer nasıl eleştirileceğimi merak ediyorum (gülüyor). Görüntü enstelasyonlarını sinemaya taşıyarak ya da görsel olarak cazip bir sinemaya tezat, yıkıcı katmanlar ekleyerek sonları zorladığımı biliyorum. Politik bağlamı ve provakatif şekli kesinlikle kimileri için anlaşılması güç, baş karıştırıcı olacaktır. Eğlenmek için izlenecek bir sinema değil lakin içinde çok ince espriler var.
Yeni işinize başlamak için sabırsızlandığınızı söylediniz, Land of Dreams üzerinde en uzun müddet çalıştığınız işiniz olabilir mi?
Sanmıyorum. 6 yıl Women Without Men üzerinde çalıştım, o en uzunu olabilir ya da Looking for Oum Kulthum sinemam. Ancak Land of Dreams’i özel kılan, bu sinemada 3 farklı disiplinin bir ortaya gelmesi.
O halde tahminen de en komplike?
Evet, muhakkak. Yansıttığı hisler ya da anlattığı kıssa bir yana, bir sanatçı olarak benim en deneysel yaklaştığım işim. Kıssayı, konsepti fotoğraf, çift kanallı kısa görüntü enstelasyonu ve senaryosu olan ünlü oyuncuların oynadığı uzun metrajlı bir sinema olarak nasıl yansıtır ve ortalarındaki dengeyi ve birlikteliği nasıl bulabilirim diye çok düşündüm. Asıl karakterin İranlı bir bayan, bir fotoğrafçı olması, Amerikalıları kapı kapı dolaşıp fotoğraf çekmesi, onların hayallerini toparlaması… Projenin her bir elementi farklı sanatsal yaklaşımlar gerektiriyordu hepsi birbirinden diğer fakat bir bütünün kesimiydi. Tüm formlar tıpkı lisanı yansıtıyor lakin apayrı ve biricikler. Tüm mesleğim boyunca fotoğraf, kısa ve uzun formatlı görüntüler ile çalıştım fakat hepsini birbirinden farklı tuttum. Bu sefer hepsini bir ortada kullanırsam ne olur diye düşündüm…
Birinci olarak hangi medium ile başladınız?
Birinci olarak fotoğrafları çektik. Uygun ki de o denli yaptık zira fotoğrafların kimileri görüntüde da kullanıldı. Fotograf hala benim asıl mediumum, sanat hayatıma fotoğraf çekerek başladım tahminen bu nedenle New Mexico’da tanımadığım insanların kapılarını çalıp konutlarına girip, fotoğrafınızı çekebilir miyim diye sormak daha kolay geldi. Daha sonra tekrar kapı kapı dolaşıp bu sefer de görüntünüzü çekebilir miyim diye sordum. Daha sonra oyuncular işin içine girdi bu sefer meskeninize oyuncuları konuk edebilir miyiz diye sorduk. Fotoğraflar ve görüntü 2019’da çekildi, uzun metrajlı sinema ise 2020’de.
Lokasyon olarak New Mexico’yu seçmenizin sebebi farklı kültürlerin bir ortada yaşaması mıydı?
O da bir faktördü. Lakin dürüst olmak gerekirse: ben, imaj direktörümüz, partnerim tıpkı vakitte yaratıcı ortağım Shoja Azari ve köpeğimiz Amerika’da uzun bir otomobil seyahatine çıktık. Bunu bir kez de değil bir kaç defa yaptık ve farklı eyaletleri dolaştık. New Mexico’yu ziyaret ederken buranın tabiatının ve görünümünün İran’ın çöl görünümünü çok anımsattığını farkettik. Bu kadar uzak bir coğrafyada bu kadar tanıdık bir görüntü bulunca, aradığımız lokasyonun da burası olduğuna karar verdik.
Sinema için Sheila Vand, Matt Dilon, William Moseley, Isabella Rosellini üzere ünlü isimlerle çalıştınız. Oyuncu seçimleri nasıl oldu?
Sheila benim hayran olduğum bir oyuncu. Görüntü ve sinema için aklımda bir tek o vardı, asıl karakterimin o olacağını biliyordum. Başka oyuncular içinse belirli bir manzara, yaş ve hal vardı hayalimde. Matt Dillon, Anna Gunn üzere ünlü Amerikalı isimlerin bu üzere bir indie sinemada oynayacaklarını düşünmemiştim fakat projeye dahil oldukları için çok sevindim. Örneğin Matt Dillon’ın canlandırdığı karakter gercek bir maço. Çok maskülen, bir Amerikalının “ben herşeyi herkesten daha güzel bilirim” halini takınan, at yerine motorsiklete binen çağdaş bir kovboy. William Mosley’nin karakteri ise onun taban tabana zıttı. Naif, hassas, hayalperest çağdaş bir hippi. Amerika’nın öteki bir yüzünü yansıtıyor. Benim sevdiğim yüzünü. Dünyaya bakışı çok romantik, hayatın farklı alanlarına açık ve ilgili. Bu bağlamda type casting yaptık ve karakterleri en düzgün canlandıracak isimleri seçtik. Isabella Rosselini yıllardır tanıdığım ve birlikte çalışmak için uygun fırsatı kolladığım bir isimdi.
Daha evvelki tüm çalışmalarınız Orta Doğu’ya dönüktü, birinci kere Amerika odaklı bir işle karşımızda çıktınız. Bunun sebebi Amerika’nın bir evvelki lideri ve politik iklimi mi?
Daha evvel Amerika odaklı bir iş yapacak kadar donanımla olduğumu sanmıyordum. Buraya göç etmiş bir yabancı olarak güya bu bana düşmezmiş, ben daha güzel tanıdığım ve bildiğim mevzular üzerinde çalışmalıymışım üzere geliyordu. Bu noktada artık Amerika’da İran’da geçirdiğimden daha çok vakit geçirdiğim ve hayatımın büyük kısmında Amerika’da yaşadığım gerçeği ile yüzleştim. İran artık bir nostalji, ziyaret edemediğim bir ülkeydi. Hayatımın devamında gercekleştireceğim işleri bu uzak anılar üzerine inşaa etmek istemedim. Sanat hayatımı ve yetişkin kimliğimi New York sokaklarında şekillendirdim ve artık kendimi kandırmayı bırakıp bir göçmen olarak bu ülkede olanlara, Trump’ın başkanlığına ben ne söylemek istiyorum diye düşündüm. Daha dün kürtaj yasası haberlerini aldık, Amerika süratle karanlığa koşuyor. İran diktatörlüğüne karşı keskin eleştirimi burada neden yapmıyorum diye kendime sordum. Böylece ortaya espirili ve sürrealist bir bakış açısıyla sosyo-politik hususlara değinen bu politik hiciv çıktı. Bilhassa sinema, devletin nezaretini, insanların bilinçaltını denetim etme gayretini anlatıyor ve bugün bize olmazmış üzere gelecek şeylerin gelecekte başımıza gelebileceğini farkettirmek istiyor.
Land of Dreams beni özgürleştirdi. Elbette içimdeki İran’ı kimse benden alamaz, her vakit İran’lı bir sanatçı olacağım ve bakış açım bu türlü olacak lakin gelecekteki tüm işlerim İran’la ilgili olmak zorunda değil. Tahminen bir sonraki çalışmamda odak noktam Türkiye olur!
Tam da bunu soracaktım. Türkiye daha evvelki bir kaç işinize mesken sahipliği de yapan özel bir yer sizin için.
Evet! 1997 yılında birinci görüntü çalışmam Shadow Under the Web ve 1999 tarihli Soliloquy’nin bir kısmı Türkiye’de çekildi. Tam büyük zelzele vaktiydi. Soliloquy İran ve Amerika’da çekilecekti fakat ben İran’a giremediğim için o kısımları Turkiye’de çektik. Benim için özel bir işti ve aslına bakarsanız Land of Dreams ile de çok paralelliği var. Tate Çağdaş tarafından satın alındı ve geçtiğimiz sene gösterimdeydi.
Pekala, bu ziyaretinizde nasıl buldunuz Türkiye’yi?
Aslına bakarsan Osman Kavala haberini duyana kadar çok farkında değildim neler olduğunun. Ziyaretim Ramazan’a denk geldi. Bu süreçte insanların hala içki içebilmesine, dans edebilmesine çok sevindim. İçimden demek ki halk kazandı diye düşündüm. Taa ki haberleri duyana ve söz özgürlüğünün ne kadar kısıtlandığını farkedene dek. Türkiye dünyaya çok değerli sanatkarlar kazandıran çok değerli bir kültür. Orhan Pamuk edebiyatı ya da Nuri Bilge Ceylan sineması bunun sadece küçük bir örneği. Benim bildiğim ve deneyimlediğim Türkiye müsamahanın, zerafetin ve sanatın ülkesiydi. Farklı dinlerin, farklı görüşlerin bir ortada yaşadığı, rengarenk bir yerdi. Türk halkının bunu yine kazanmak için ver gücüyle savaşması gerek. Bugün Türkiye’nin getirildiği nokta çok, çok, çok üzücü ve tasa verici maalesef. Kalbim Türk insanıyla.
İçtenliğiniz ve samimi sohbetiniz için teşekkürler. Son olarak, galeriyi ziyaret eden sanatseverlerde sergiden çıkarken hangi hissin onlarla kalmasını isterdiniz?
Gücün berbata kullanımı karşısında mağdur kalmış ve marjinalleştirilmiş bu insanların yüzlerindeki ismi konulamaz karmaşık hisleri fark ettirsin, insanlara dokunsun ve içinde bulunduğumuz sosyopolitik kaideleri sorgulama isteği yaratsın isterdim.
Shirin Neshat – Land of Dreams standı 22 Mayıs’a kadar Dirimart’ta gezilebilir.
https://dirimart.com/
